Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.1974, Blaðsíða 4

JAFNVEL
NÓI
NOTAÐIOLIU
Um 600 f. Kr. Söfnuður elds-
dýrkenda við logandi olíulind-
ir. Um miðja nítjándu öld
brunnu þessir eilífu eldar enn
á ölturum þeirra í Kákasus.
♦ I
Um aldamótin fer ensk-
hollenzka olíufélagið Shell að
ógna stöðu Rockefellers á
heimsmarkaðnum. Shell
flutti sína olíu styttri veg, um
Súezskurð, og undirbauð
Rockefeller.
Þegar vagninn rann inn á torg-
ið, dreif að honum sjúkt fólk
hvaðanæva úr þorpinu. Á skilti á
vagnhliðinni var letrað af miklu
listfengi: „Dr. William A. Rocke-
feller, hinn frægi krabbameins-
sérfræðingur. Stendur aðeins
daglangt við. Læknar öll krabba-
mein, sem ekki eru því lengra á
veg komin.“
Á þriðja áratugi nítjándu aldar
ferðaðist Rockefeller þessi
„læknir“ um Bandarikin austan-
verð og seldi mönnum þykkan,
grænlitan kínalifselixír, allra
meina bót. Flöskuna seldi hann á
tuttugu og fimm dollara, en þetta
var i rauninni ekkert nema illa
hreinsuð hráolía og innkaups-
verðið fáeinir aurar.
Árið 1939 fæddist skottulækni
þessum sonur; John Davison
Rockefeller og var frumburður.
Fæðingu hans bar að á kotbæ í
New Yorkríki. Fám áratugum
siðar var þessa sonur oliulæknis-
ins orðinn ríkasti maður heims og
einhver sá voldugasti. Hann seldi
þá olíu um gjörvalla heims-
byggðina og sú olía varð undir
staða hinnar miklu tæknibylting-
ar. Það var hann, sem samdi leik-
reglurnar, er framkvæmd þessar-
ar byltingar laut siðar meir. John
D. Rockefeller varð snemma
hændur að fé. Uppeldið var ekki
heldur til þess fallið að innræta
honum iðjuleysi eða áhugaleysi
um afkomu sína. Löngu síðar lýsti
faðir hans uppeldisfræði sinni
þessum orðum: „Ég vildi, að
strákamir mfnir yrðu klókir
kallar. Ég þjarkaði við þá, féfletti
þá og barði þá af minnsta tilefni."
Rockefellerfjölskyldan var af
þýzku bergi brotin. Forfeður
hennar höfðu flutzt vestur um haf
þegarárið 1723. Auðsöfnunin hófst
hins vegar með William Rocke-
feller, sem komst á endanum í þ<)
nokkur efni af okri, sölu töfra-
meðala og ýmsum öðrum vafa-
sömum fyrirtækjum. Honum
gekk þó ekki andskotalaust. M.a.
kom hann eitt sinn fyrir rétt,
grunaður um það að vera for-
sprakki i hópi hrossaþjófa og hafa
auk þess nauðgað húshjálp sinni.
Tíð bústaðaskipti forðuðu honum
þó jafnan frá fangavist, svo og
hæfileikar, sem synir hans erfðu
©
eftir hann: prúðmannleg fram-
koma og traustvekjandi, er oft sló
ryki i augu dómara og kviðdóm-
enda.
„Einhvern tíma verð ég 100
þúsund dollara virði“
Þegar á þrettánda afmælisdegi
sinum átti John D. Rockefeller
fimmtíu dollara í sparibauknum.
Þá lánaði hann bónda þar í
grenndinni með sjö og hálfs
prósents vöxt'um. En ungi maður-
inn hugsaði hærra. Hann hafði þá
þegar á orði, að þegar hann „yrði
stór“ skyldi hann eignast hundrað
þúsund dollara. Sextán ára réðst
hann aðstoðarmaður tii bókhald-
ara og þar sá hann þúsund dollara
seðil í fyrsta sinn. Seinna sagðist
honum svo frá: „Eg opnaði pen-
ingaskápinn nokkrum sinnum á
dag og horfði hugfanginn á seðil-
inn.“
1 Faðir hans innprentaði honum
fégirndina. Frá móður sinni hlaut
hann hins vegar guðhræðslu í
veganesti. Það nesti entist honum
allan hans langa og happadrjúga
lífsferil. Kalvínstrú mótaði mjög
líf Bandaríkjamanna á þessum
árum. Hver trúaður maður var
þess fullviss, að guð setti þá eina
sér til hægri handar, sem
„kæmust áfram'* í jarðlifinu. Og
þá svo fremi, sem þeir sæktu fast
kirkju, héldu í skefjum holdsins
fýsnum og gaukuðu við og við
smáræði að fátækum.
Þessi boð hélt John D. Rocke-
feller i heiðri til æviloka. Fyrstu
fjóra mánuðina í þjónustu bók-
haldarans fékk hann samtals
rúma nítíu dollara í laun. Af
þessu galt hann fátækum tíund —
í þetta sinn nákvæmlega 9,09
dollara — og færði samvizkusam-
lega í útgjaldabók sina; þetta
„fátækum manni", hitt „fátækri
konu í kirkjunni", allt bókfært,
svo hinn himneski réttur gæti
séð með eigin augum og sann-
færzt.
Rockefeller lá ekki í bókum um
dagana. Hann las aldrei annað en
Biblíuna og bókhaldsbækur.
Nítján ára varð hann fjárhagslega
sjálfstæður. Faðir hans lánaði
honum þúsund dollara til sextán
mánaða, eða þar til pilturinn yrði
myndugur en þá fengi hann féð
til fullrar eignar. Á meðan varð
hann hins vegar að greiða gamla
manninum háa vexti af láninu.
Sem fyrr segir fluttist Rocke-
fellerfjölskyldan oft búferlum.
Loks settist hún að í hafnarborg-
inni Cleveland á bakka
Eerievatns. í River Street þar f
borg stofnaði John heildsölu
ásamt með félaga sfnum. Áhætta
þeirra var hverfandi. Þeir
verzluðu aðeins í umboði og
græddu á tá og fingri. Þá sneri
Rockefeller sér að matvælaverzl-
un. Uppskera hafði brugðizt í
Evrópu og ríkti sums staðar
neyðarástand, en í Bandaríkjun-
um var að draga til styrjaldar.
Verð hækkaði með stjarnfræði-
legum hraða. Rockefeller komst
að því, að skjótfengnastur var
gróðinn af almennum verð-
hækkunum, en þó einkum og sér í
lagi styrjöldum. Það gefur þó að
skilja, að hinir heittrúuðu
ættjarðarvinir fóru ekki frá
verzluninni sinni til að berjast
sjálfir.
Þannig hófst saga Rockefellers.
Hún varð síðar goðsögn, um „blá-
fátækan, berfættan dreng“, sem
gerðist „mesti mannvinur allra
alda“. En goðsögnin varð ekki til
fyrr en löngu seinna. Á meðan
seldi Rockefeller salt og korn í
Cleveland. Upphafsmaður olíu-
æðisins var annar.
„Indíánarnir ausa olíu úr vatn-
inu“
Um nóttina hinn tuttugasta og
fyrsta desember 1857 kom Edwin
Laurentine Drake með póstvagn-
inum til þorpsins Titusville, sem
var milli Eerievatns og Allegh-
anyfjallaog svo sem hundrað og
t'immtiu kílómetra frá Qeveland.
Hótelhaldarinn í „Ameriku", hr.
Hibbard, heilsaði hinum síðbúna
gesti með virktum. „Gott kvöld,
hr. ofursti," sagði hann, er Drake
gekk í salinn.
Titusville var heilmikið og fjöl-
skrúðugt pláss á þessurn árum.
Þar bjuggu milla þrjú og fjögur
þúsund manns, flestir í hvít-
kölkuðum timburhúsum með ver-
önd götumegin þar sem þeir sátu
gjarnan i ruggustólum sínum.
Vængjahurðir i dyrum kránna og
„súpermarkaðurinn" eins og kon-
ungshöll að framan, þótt e.t.v.
leyndust nokkrir niðurníddir
skúrar bak við hann. Yfirleitt var
þarna svipað umhorfs og gefur að
líta í kúrekamyndunum, sem við
könnumst við. Að þvi undan-
skildu, að desemberdaginn, sem
Drake bar að garði, voru götur
Titusville eitt allsherjar díki og
tók eðjan mönnum i miðja kálfa.
Þegar næsta morgun óð Drake
sem leið lá út fyrir bæinn. Þar var
umhorfs líkt og eftir loftárás:
gigur við gíg og allir fullir af
olíublöndnu vatni. Indíánar af
Senecaættbálknum og hvítir
verkamenn veiddu oliuna ofan af
vatninu með ausum og helltu
henni í tréskjólur. Olía þessi var
höfð á la'mpa. Að visu var þetta
brækja mikil, fylgdi henni bæði
reykur og fýla, en hins vegar var
hún langtum ódýrari en hvallýsi
eða bíflugnavax.
Edwin Drake bjó yfir ráðagerð
nokkurri. Hann hugðist bora eft-
ir olíu og dæla henni upp úr jörð-
inni. Með hjálp William Smiths,
járnsmiðs, reisti hann borturn úr
timbri og kom fyrir í honum gufu-
vél, sem vinna átti verkið. Dró
hún upp járnfleyg mikinn, svo
hátt, sem turninn náði; síðan var
fleygurinn látinn falla og gekk í
jörð niður. Verkið gekk seint með
þessari aðferð, þumlungaðist
áfram i þess orðs bökstaflegri
merkingu. íbúar Titusville skírðu
fyrirtæki þetta „Geggjun
Drakes“.
í tvo mánuði gekk vélin
hartnær án afláts án þess oliu
yrði vart. Þá var það dag
nokkurn, er borinn var kominn á
tuttugu og eins metra dýpi, að
fleygurinn gekk allt í einu sextíu
sentimetra niður í höggi. Bor-
holan fylltist olíu. Um það lauk
fékk Drake þrjú þúsund litra á
dag úr holunni. Nú er í Titusville
stofnun, sem heitir „Safn Drakes
ofursta", veglegur minnisvarði
um þann „stórsnjalla ævintýra-
manri', upphafsmann olíuæðis-
ins mikla.
„Ævintýramaðurinn stór-
snjalli" var rekinn
Drake var enginn ofursti. Hann
var lærður þjónn. Ogþað var ekki
ævintýrahneigðin, sem rak hann
til Titusville, heldur kom hann
þangað í erindum „Seneca Oil
Company" en hjá því fyrirtæki
starfaði hann og átti í því fáein
hlutabréf. Það var félag þetta,
sem lagði þjóninum fyrrverandi
til ofurstatitilinn; átti nafnbótin
að afla honum virðingar og láns-
trausts í þorpinu.
Seneca Oil, fyrsta oliufélag
Bandarikjanna, átti sér þegar við-
burðarika sögu. Svo var mál með
vexti, að læknir nokkur, Francis
Brewer, hafði átt nokkrar arðbær-
ar olíugrafir skammt fyrir
sunnan Titusville. Hafði hann
leitað álits efnafræðinga á því,
hvernig bezt mætti nýta oliuna.
Efnafræðingurinn komst að þvi,
að græða mátti miklu meira á
olíunni en Brewer gerði þegar.
Hann sagði þó ekki Brewer frá
þessu heldur George nokkrum
Bissel, málafærslumanni í New
York, sem borgaði betur. Bissel
keypti siðan landareignina af
Brewer fyrir fimm þúsund
dollara, gekk f félag við banka-
mann einn, Townsend að nafni,
og þeir stofnuðu svo Seneca Oil
Company. En Townsend var held-
ur ekki allur þar sem hann var
séður. Hann leitaði sjálfur álits
annarra sérfræðinga og komst að
því, að olíulindirnar væru svo arð-
bærar, að hann óaði við því að
skipta gróðanum með öðruin —
og bolaði vini sinum, málafærslu-
manninum, burt úr fyrirtækinu.
Þá fór ekki betur fyrir upphafs-
manninum Drake með ofursta-
titilinn upplogna. Nokkrum
mánuðum eftir að olian gaus fyrst
upp úr borholu hans, var hann
rekinn. Hann hafði lokið ætlunar-
verki sínu. Skaðabótunum, sem
Townsend rausnaðist til að greiða
honum, eyddi hann á skömmum
tíma í verðlaus olíuhlutabréf.
Drake lifði siðan á snikjum árum
saman. Loks henti hann þó
óvænt heppni: undir ævilokin
veitti Pennsylvaníuriki honurn
árlegan lífeyri.
Oliufundur Drakes vakti menn
á ný til vitundar um það, sem Nói
gamli vissi vel þegar hann var á
dögum og smfðaði örkina: að hrá-
olía er til margra hluta nytsam-
leg. 1 Gilgameskviðu, meir en
fimm þúsund ára gömlum ljóða-
bálki súmerskum, segir söguhetj-
an (Jtnapisjtim frá þvi, er hann
smíðaði örk til þess á lifa af