Lesbók Morgunblaðsins - 20.04.1975, Blaðsíða 2

í fjórðu bók höfundarins, „Svipum
dagsins og nótt", er keimlikt sam-
band milli efnis textanna og niður-
röðunar þeirra og er I „Fljótt, fljótt,
sagði fuglinn", en ferðaþættirnir eru
sagðir i fyrstu persónu, skoðandinn
er Thor sjálfur beinlínis. Munurinn á
þessari bók annars vegar og hinum
tveimur hins vegar er litill; meiri
óþreyju gætir i hinum siðari, auk-
innar þjálfunar i að láta andstæður
tala eigin máli. Samt er eins og Thor
hafi fundið hljómgrunn sinn á þeim
átta árum sem liðu milli þessara
bóka: i hinum siðari koma fram mót-
hverfur i tilfinningalifinu, sem gæða
heildir nýrri hljómvidd og alvöruna
meiri sannfæringarkrafti, i „Svipum
dagsins og nótt" er tjáningin
flatneskjuleg. Þar er alráð hin yfir-
lætislega dramatik hnignunarinnar,
sem setur mestan svip á ítaliulýsing-
ar Thors yfirleitt, svo mjög sem hann
skrifar um þá þjóð — samanber
„Andlit í spegli dropans" — hún
kemst helst til skila, er hann lýsir þvi
aðdráttarafli sem hélog á gröf hins
rómverska heimsveldis hafa á hann,
listafólk í orsakalögmálslausri hjá-
veru, hið Ijúfa lif og tötrughipjur,
svartklæddar, ótimabundnar, öng-
strætanna í Napoli eða Orviedo. List
getur ekki verið algerlega neikvæð,
hin sannverðugasta yfirlýsing um fá-
nýti er öskur. Né heldur getur hún
sótt tilefni sitt eingöngu til annarrar
listar, lifgjafi hennar og svipmótandi
er kvika lifsins i liðandinni, og þang-
að verður hún einnig að skila sér
aftur til að lifhringur hennar sé full-
kominn. Ég hygg, að þau umbrot
sem urðu á sjöunda áratugnum, er
markaðsgengi unglinga var uppgötv-
að og stúdentar snerust gegn nyt-
semihyggju (pragmatisma); kröfur
um aukin, skapandi umsvið, sem
síðan hafa rótfest, hafi lokað lifhring
verka Thors. Þegar á allt er litið eru
hin lengri verk hans ritgerðir um
sköpunarmátt, sem ekki fær notið
sin sem gáfa. hin styttri, greinar og
satirur, athugasemdir um hvers
vegna svo er ekki, hin stystu, hin
fyrstu uppgötvun og sannanir um
sköpunarmáttinn. Þennan viðauka,
sem kemur að innan á það, sem fyrir
er, og þarf að samræma þvi og
tengja vitsmunalega annarri mann-
legri viðleitni, svo að ekki sé ofbeld-
islegt, sé gáfa umfram mátt; þessar
hugmyndir og imyndir, sem einstakl-
ingur hrærist i er hann hefur fundið
að tengdar verða með nýjum hætti,
og hinar, sem skynfæri hans varpa
i sifellu á spegla vitundar hans og
hann finnur að hann getur formað af
huggerðir með tækjum sem hefðir
ætla listum, litum, tónum, skáldlegu
máli: viðauki, sem ekki nýtist meðal
fólks er lifir í búrum stirðra túlkunar
og virðingamynstra.
Á eftir „Ópi bjöllunnar" kom
„Folda," þar skrifar Thor skýrslur
um slik búr. Með þremur skýrslum
fjallar hann um lifnaðarhætti i ís-
lenska þjóðfélaginu og ritmátinn er
til muna úthverfari og þar með
aðgengilegri en hinna bókanna.
Skýrslurnar eru satiriskar eftirherm-
ur á stílsháttum og hver þeirra um
leið háðskrif um sérstakan ferða-
máta. Sveitamanna. sem sjá allt
slungið rosaljósum þjóðsagna,
barnakennara, sem sér hvaðeina er á
vegi hans verður og þó hann fari
kringum hálfan hnöttinn, I Ijósi þjóð-
ernislegrar umbótahyggju, ungra,
nýgiftra hjóna i íslenzka velferðar-
þjóðfélaginu, sem neyta alls er á
vegi þeirra verður. Og búrin rim-
kveðskapur og þjóðsögur, ung-
mennafélagshugsjónir aldamótaár-
anna siðustu og hagvæðing „frjálsr-
ar" samkeppni. Thor hefur gert sinu
búri nægileg skil i hinum fyrri bókum
og með þessari gerir hann glögglega
gíóm tyrir virðingastirðnun sam-
landa sinna.
Að gera lif sitt að táknmáli hlýtur
að vera mjög vandasamt. ftalia hug-
arins (Thors) er talandi tákn um lykt-
ir annarrar menningar, en þeirrar
rómversku, þeirrar, sem við lifum,
hinnar kristnu, en þrálát hugartengsl
við tákn yfir ónýt menningakerfi
kæfa raunvisi hugarins, líkt og þau
myndu sjálf gera, og sekkur mönn-
um með þeim. Það svið, sem verkin
veita innsýn á, er neikvætt, að minu
áliti, en ekki að öllu leiti: hinar
listrænu andstæður (kontrastar) milli
þess og mannsins óhjúpaðs —
skáldsins i trúustu merkingu þess
orðs — fá jákvæða útrás i brodering-
um og kampavinsfreyðanda tilfinn-
inga og virðast I senn ábending og
bein sönnun um það, sem lifa eigi i
manni. Stjórnleysið er milliþáttur
lykta og upphafs i fáránleik menn-
ingarsamiífs þessara ára, sem til-
urðartími verkanna spannar; ögur-
stundarinnar og kemur fram á þess-
ari mælistiku, sem Thor hefur
smiðað.
2.
Thor hefur gaman af að ferðast
með járnbrautarlestum, sú ánægja
hans kemur skýrlega i Ijós við lestur
fimmtu bókar hans „Undir gerfi-
tungli", þátta frá ferð hans til Sovét-
rikjanna (útg. '59) Að sitja svo
klukkustundum skiptir við taktfast-
an slátt frá lestarhjólunum; hinar
tiðu loftþrýstingsbreytingar lestar-
klefans; birtuskot frá glugga; slökun
inn i tómleika næturinnar á ókunn-
ugri járnbrautarstöð; að lesa lifssög-
ur úr andlitum umhverfis, sem þau
eiga og hafa ekki selt að birtingar-
réttinn. Erfitt finnst mér að kenna
þessarar ánægju með honum (mér
ieiðist að ferðast með járnbrautar-
lestum). En eftir þvi sem mynd hans
úr lestarklefa verður fyllri tekur
maðnr 55 kSMÍiá líkárí samstöðu við
tilvistarspekilegan mótleik gegn
leiða, tómleika og allsherjarmeining-
arleysi, hvort sem það er afstaða
Thors eða ekki, hið existentialiska,
og finnur, að maður er sjálfur farþegi
i lest timans, án þess að vita hvað og
getur i mesta lagi gert sér sögu úr
töktum samfarþeganna. f hillingum
frásagna þessarar bókar reka isbjörg
félagsraunsæis um mannlffshaf,
bragandi í litatrefjum frá mynd-
hverfli hins skapandi hugar höf-
undar, sem hvergi beitir kaldri skyn-
semi sjálfs sfn heldur kýs að etja
saman kenningum. kannski i þeirri
von að þær brjóti hver aðra, likt og
Ijósti saman borgarís og leiði opnist,
sindri hugskerpu slái á fssalla mulins
frera: safnar hugmyndum, eins og
alltaf, og byltir þeim inn i textann.
Bókin kom út undir lok timabils
mikils uppgjörs meðal sósialista, hér
heima og I öðrum löndum, á skoðun-
um sinum en er fjarri því að vera rit
af þvi tagi. Þegar höfundur má vera
að þvi að lita upp frá ævintýrum
augnabliksins, er það til að segja
fréttir eða glósa samlanda sina fyrir
þröngsýni. Hann stendur I brenni-
punkti sálrænna umbrota þessara
ára og i fljótu bragði virðist hann
taka þvi af furðulegri rósemi. Bókin
er gædd ástriðufyllstu lifi I endur-
sögn á ævintýri.
Við vangaveltur eins og þessar
leiðir andrúmsloft bókarinnar hug-
ann ósjJ'frátt að þvi ástandi, sem
rikjandi var I bókmenntamálum is-
lendinga á þessum tima. Þá var
borgaralegt sérgæði og hræsni enn
fráleitara en nú er. Þá dugði rit-
færum efnishyggjumönnum og
húmanistum, ef þeir vildu kallast
nýjungamenn, að vera meðreiðar-
sveinar sósialista að breskri og
franski fyrirmynd. Þá áraði illa fyrir
löggildri gerræðisstefnu til jafnaðar I
Sovétrikjunum. Vel meinandi skyn-
semihyggjumenn stóðu agndofa
frammi fyrir „sönnunum", sem i
heild sýndu að óræð kerfi eru mun
iifseigari en hin rökvisu, þeir sáu
gegnum þunnan hjúp marxiskar hag-
fræði hið austrómverska keisara-
Thor Vilhjálmsson. Hluti af frum-
teikningu Baltasars að portrettinu,
sem nú er i eigu Listasafns Kópa-
vogs.
dæmi afturgengið i þriðja sinn og
hafði hafist af lögfræðilegum valda-
stofni á trúfræðilegan hinnar grisk-
kaþólsku kirkju og síðan erfðalegan
hins rússneska keisaradæmis og þá
gerræðis stalinismans: haft var á
orðspori að hugmyndafræðilegum
andstæðingum hefði i áratugi verið
haldið i þræikun i Siberlu I nafni
jafnaðar og réttlætis og að Stalin —
sem þýðir maður úr stáli — hefði
hagað sér á valdastóli ekki ósvipað
og hinn kristni keisari rómverska
keisaradæmisins Konstantínus
mörgum öldum fyrr, beitt kenning-
unni til að styrkja kerfi, sem starfaði
I gegnum hann. Ungverjaland var
lagt undir járnhæl Stalins '56. Sjálf-
ur varð maðurinn innan f skelinni
vitskertur, samkvæmt lýsingu
Solzhenitsins og dó um þetta leyti.
Gerræðissósialistar hér uppi á fs-
landi höfðu bundist tryggðaböndum
rikinu i austri, þessari raungerð
kenninganna samkvæmt yfirlýsing-
um I Ráðstjórnarríkjunum, þessari
útkristöllun hugsana Marx og
Lenins, sem verða étti að fyrirmynd-
arriki og þaðan sem leiðsögn skyldi
berast mönnum hvarvetna i heims-
byggðinni um villugjarna ranghala
sögulegrar nauðsynjar.
En meðreiðarsveinar bundust
sósialistum. Þeir sviptu burt öllum
dulunum nema einni milli draums og
vöku, skáldskapar og veruleika, óra
og kenninga, sem öll meðvituð við-
leitni hlítir. Þeim nægði að hengja
sig utan á einhvern skoðanafastan,
heilsteyptan, sterkan og skáka í
skjóli þess persónuleika. Búa til blæ-
brigði við hugsanir annars manns.
Kannski er skáldskapur ekki annað.
Að nokkru minna þessir hjúpuðu
hvatningsmenn á hirðskáldin gömlu,
sem fæst myndu vist hafa viður-
kennt að þau áttu drjúgan þátt i
grimmdarverkum og stórorustum
með þvi að upphefja hugmyndir kon-
ungs og hirðmanna um sig sjálfa, að
nokkru á eiginkonu, sem eggjað hef,-
ur manh sinn til átaka og saklausust
er þá stund, þegar hann fellur
sprunginn að fótum hennar. Vissu-
lega eru verk min f og með pólitisk,
segir meðreiðarsveinninn og sam-
samar sig þeim, sem lifir í kenning-
unni, i næstu andrá tekur hann undir
með Goete, skáldinu þýska, og segir
sakleysislega: „Grá er öll kenning."
Þótt ekki hafi liðið nema augnablik,
hefur hann vixlað yfir innra með sér
og talað fyrir munn tveggja persónu-
gerfa.
Sú flokkun stjórnmálakenninga,
sem sett hefur verið undir heitið
sósfalismi, er að auki hentug aðferð
til réttlætingar óheillyndis, ef hafður
er á fyrirvari um fjarlæga framtið:
þjóðfélagið er svo gjörspillt að manni
er ógerlegt að vera samkvæmur sér.
Við getum hugsað okkur, að með-
reiðarmennskan þyki siður en svo
æskileg, en hún sé framkvæmd sem
liður i stigminnkandi óheillyndi, uns
upp renni sá tfmi annars og betri
sóslalisma, er séreðli hvers einstaks
manns er i vægi við félagsvitund
hans, rökvis tengsl milli hans sjálfs
og hugar hans, hugar og handa.
Slðan hendir það, að viðkomandi
týnir fyrirmynd sinni, flokknum eða
leiðtoganum, og um leið sjálfum sér
— þvi að hann hefur i imynd sinni
um sig sjálfan verið þeir eða einhver
þeirra; aðlagast við skrifin þessari
sjálfsimynd og myndað sér starfs-
venjur út frá henni. f sjálfu sér er
eftirsóknarvert hverjum skoðana-
hópi að eignast slíkar málpipur; það
er kallað á höfunda úr hópi reið-
manna.
Forkólfur surrealismans André
Breton leiddi á sinum tima sein-
þreyttustu fylgismenn sina til fylgi-
lags við kommúnisma en gamalgróin
viðring frakka fyrir heimspeki var þó
of rik i þessum höfuð andstæðingum
skynsemihyggju, til að þeim væri
slíkt fært án þess að axla um leið þá
ábyrgð, sem þvi fylgir frá sjónarmiði
vits og skynsemi. Til þess að með-
reiðarmennska á islenska vísu sé
framkvæmanleg þarf alveg sérstak-
lega lágkúrulegt ástand menningar-
mála, einskonar langþróaðan alls-
herjarjöfnuð lágkúrunnar.
Lenst af hefur hið þjóðernislega
viðmót íslendinga í garð starfandi
höfunda verið að ætla þá i senn nafn
og tilvistarlausa, einskonar loftver-
ur. Enn fremur hafa I bókmennta-
málefnum ilenst frá upphafi aldar-
innar kröfur til rithöfunda um að þeir
starfi með verkum sinum að féiags-
legum umbótum, kröfur, sem standa
i beinu sambandi við baráttu fyrir
löggildi islensks ríkisfangs. Þegar
þrennt er haft i huga, verður skiljan-
legra, hve ginnkeyptir islenskir rit-
höfundar hafa verið fyrir fræðilegri,
sósialistiskri umbótastefnu allt frá
því hún skaut rótum i landinu
snemma á öldinni, þetta og að ekki
hefur verið um aðra að ræða.
Sósialismi hefur náð að gjöroka bók-
menntir sfðan, svo að jafn vel þeir,
sem teljast pólitiskir andstæðingar
hans leggja hann og viðleitni til
skáldskapar að jöfnu. Fyrir vikið hef-
ur bókmenntum undið fram með frá-
munanlega einhæfum hætti.
Að undanskildum fáeinum, sem
hafa dagað uppi í tröllaslag forneskj-
unnar og ihaldsömum fagurkerum,
sem óhugsað fylgja forskriftum
aldarinnar siðustu, virðast rithöfund-
ar skrifa eftir formúlu, þeirri, að grár
skuli allur skáldskapur. Um sögurnar
gildir, samkvæmt formúlunni, að
lýsingar allar skulu vera hversdags-
legar og sem minnst af skáldlegum
tilþrifum; söguhetjur skulu vera lág-
launafólk og skúrkar fjáraflamenn,
stundum menntamenn. Allt skal
vera á ytra borði, samkvæmt orð-
anna hljóðan, og ofur skiljanlegt og
dulhyggja vegvisir vondra manna.
Saga skal hafa stigandi og lyktir i
þeim skilningi, að hún með framrás
sinni leggi dóm á lifsskoðanir aðal-
persónanna, geri annað tveggja að
sanna gildi þeirra eða fáfengileik.
Persónunum er búinn örlagavefur,
sem þær engin áhrif hafa á sjálfar og
eru sér ekki vitandi um; vefinn skal
ekki sýna með verkinu öðru visi en
óbeint: ekki færa hann i tal og þá
ekki sýna tilþrif með verkinu. Nyt-
semihyggja gerði fað hætt var að
taka mark á rituðu máli, ef það var
ekki á skýrsluformi, og mælskulist,
sem hafði um mjög langt skeið verið
helsta einkenni stjórnmálalegrar
framsögu, hvarf en skaut upp aftur
siðar i Ijóðum, sem um leið sprengdu
af sér hefðbundin form og urðu litið
annað en mælskan. Og boðskapur-
inn var hjá flestum hinn sami. Tind-
ur upp úr plógfari sósialistisks elju-
manns.
Á striðsárunum siðari varð svo
national-sósialismi til að opna hið
islenska þjóðfélag með móthverfum
og þrátthyggnum (dialektiskum)
hætti fyrir áhrifum úr annarri átt:
opnaði það fyrir kapitalisma. Ný
hugmyndafræði og hagvæðing, ólik
þeirri marxisku, gerðu hina sósial-
isku höfunda enn háðari fyrirmynd-
um sinum um túlkanir á veruleikan-
um, þar eð tilveran varð nú tor-
skildari. Gullæði greip þjóðina, —
fólk af öllum toga tók til sinna eigin
ráða við að afla sér lifsviðurværis.
Það tókst með ágætum. Það stóð
hins vegar i forkólfum sósialismans
hér á landi sem annars staðar að
túika ör umskipti og tengja skýring-
arnar rómantiskri söguskoðun sinni
(það hefur staðið i innlendum fram á
þennan dag og hafa ekkert bitastæð-
ara fundið málefnum sinum til fram-
dráttar i þrjá áratugi en stagl um
herstöðina á Miðnesheiði). Þegar al-
varan hóf að varpa skugga sinum á
málefni hugsjónamannanna og
leiðinleg hugmyndafræðileg þræta
stóð fyrir dyrum gerðust ráð með-
reiðarsveina reikul. Svo kom I Ijós,
að mannkynssagan hafði farið á bak
við þá, jafn vel i fyrirheitna fandinu
sjálfu.
Framhald á bls. 15