Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1976, Blaðsíða 12

4
miskunn er það fyrsta sem
Nokkur
föng
Halidórs
Laxness
deyr
í vondu ári
„Nítján þjófar höfðu verið
brennimerktir á Rángárvöllum f
vetur og einn heingdur.“
(fslandsklukkan, bls. 74.)
II.
„Guðs
berja hælunum í þakið.“ í
þessum kafla íslands-
klukkunnar hefst frásögn-
in af tónaranum á þessa
leið: „Fáráðlíngur nokkur
stóð uppá húsburst og lék
ömurlega list sem hann
kallaði að kveða drundrim-
ur fyrir fólk, og kostaði
skildfng." (tslands-
klukkan, bls. 74.)
Rétt er að geta þess að
hið svonefna „Markúsar-
guðspjall í Miðhúsum til
mága sinna“ er upprunnið
úr Skraparotsprédikun,
gamanræðu „sem flutt var
á svokallaðri Herranótt í
Skálholtsskóla á 18. öld.“
(Blanda, VII. bindi, bls.
59—69. Skarparotsprédik-
un. Með athugasemd eftir
Lárus Sigurbjörnsson.)
Hér á eftir verða rakin
nokkur dæmi um tengsl
fimmta kafla við þetta og
annað efni.
i.
„í Árnessýslu á þessum vetri
voru markaðir og hýddir nær 20
þjófar." (Annálar 1400—1800, IV.
bindi, bls. 168. Setbergsannáll, ár
1701.)
✓
í 5. og 7. kafla Islandsklukkunnar Eiríkur Jónsson tók saman
Fimmti kafli íslands-
klukkunnar á sér enga
beina sögulega fyrirmynd.
Eigi að síður styðst
Halldór Laxness þar við
ýmislegt úr munnmælum
og bókum. I grein dr. Peter
Hallberg „íslandsklukkan
í smíðum“ (Landsbóka-
safn tslands. Árbók
1955—1956) segir Hall-
berg m.a. um handrit Hall-
dórs Laxness að tslands-
klukkunni: „Að öðrum
þjóðlegum fróðleik hefur
Ilalldór stundum innt
móður sína: „Spyrja
mömmu um þulu „Eyva
tónara“: Músin hljóp á
altarið og beit í kertið.“ En
sú þula er með þeim
skringilega skáldskap, sem
„tónari“ einn hefur yfir í
fimmta kafla Klukk-
unnar.“ í bók Halldóru B.
Björnsson: „Jörð í álögum.
Þættir úr byggðum Hval-
fjarðar“, Reykjavík 1969,
er þáttur um „Eyva
tónara“, en hann hét réttu
nafni Eyjólfur Sigurðsson
og var fæddur í Botni í
Hvalfirði 1829. í þessari
bók Halldóru B. Björnsson
er að finna það, sem
Halldór Laxness notar í
þennan kafla íslands-
klukkunnar eftir „Eyva
tónara“.
I grein er Klemens Jóns-
son landritari ritaði í tíma-
ritið Blöndu og nefnist
„Einkennilegt fólk“, segir
svo um „Eyva tónara“:
„Marga fleiri einkennilega
menn og konur mætti
nefna, ..., Eyfa tónara,
sem ekki átti hér heima,
en kom hingað á hverju
sumri; var vfst ættaður
ofan af Hvalfjarðarströnd;
hann hermdi svo vel eftir
ýmsum prestum, bæði er
þeir voru fyrir altarinu og
í stólnum, svo það var
hrein og bein ánægja að
hlusta á hann, og var hann
þó sjálfur ankanalegur,
bæði í fasi og málfæri."
(Blanda, II. bindi, bls.
208.)
Vera má og, að tónari
íslandsklukkunnar hafi
einnig fengið drætti frá
Halldóri Hómer er frá seg-
ir í tímaritinu Grímu
(XXIV. bindi, bls. 60—72).
Bæði er að Halldór Hómer
tónaði gjarnan „Markúsar-
guðspjall í Miðhúsum til
mága sinna“ eins og tónari
íslandsklukkunnar, svo og
var ýmislegt í háttum
hans, er minnir á tón-
arann. Má sem dæmi
nefna, að: „Það var eitt
sinn að kvöldlagi, að þeir
félagar settu tréskó á Hall-
dór og keyptu hann til að
klifra upp á mæni á húsi
Tuliniusar kaupmanns,
...; skyldi Halldór setjast
klofvega á mæninn og
„Pistilinn skrifaöi
Magnús í Miðhúsum til
mága sinna:
Ég á mér tvær dætur
og tvær hvalsmjölstunnur
og gef hvorri þeirra
i heimamund
eina hvalsmjörstunnu.
Hver sem svívirðir mínar
dætur á jólum
mun ekki sjá þeirra
dýrð á páskum.“
(Halldóra B. Björnsson: Jörð i
álögum. Þættir úr byggðum Hval-
fjarðar, Reykjavík 1969, bls. 124.
tJr þulum Eyjólfs tónara.)
„Tónarinn lét færa sig i reið-
hempu af kvenmanni og tónaði
með rödd Skálholtsbiskups gegn
einum þorsktálknum hörðum svo-
kallað Markúsarguðspjall í Mið-
húsum til mága sinna, um tvær
dætur og tvær hvalsmjörstunnur:
hver sem svivirðir mínar dætur á
jólum mun ekki fá að sjá dýrð
þeirra á pásku-u-m.“
III.
„Músin hljóp um altarið
og beit í kertið
og sagði hæina hó
með litlar lappir
og lifrauða skó.
Viðrini veit ég mig vera
vesenis tesenis tera
hallara stallara stötinn
himbriminn hljóðar
á fótinn."
(Halldóra B. Björnsson: Jörð í
álögum. Þættir úr byggðum Hval-
fjarðar, Reykjavik 1969, bls. 124.
Úr þulum Eyjólfs tónara.)
„Siðan tónaði hann með rödd
Hólabiskups, músin hljóp á
altarið og beit í kertið með lánga
rófu og lifrauða sko-o-ó. Og með
rödd sjálfs sfn:
Vesenis tesenis tera
viðrini veit ég mig vera,
hallara stallara stótinn
himbriminn hljóðar
í fo-o-óti-inn.“
(tslandsklukkan, bls. 74—75.)
IV.
„Aðra ritgjörð hefir Jón
Marteinsson samið um allskonar
undur á íslandi. ... Þar eru sögur
um . .. skrítna veiðiaðferð í
ölvesi. Maður, er kallaður var
Gæru-Brinki, sagði sögu þessa
undir borðum I Skálholti: Þegar
kýr vaða um flóa og keldur í
ölfusi hanga stundum laxar við
spena þeirra og er hægt að ná
þeim, laxarnir sjúga kýrnar út í
vatninu, en eru stundum ekki
búnir að fá nægju sina og hanga
við, þegar kýrin fer upp úr for-
æðinu.“ (Þorvaldur Thoroddsen:
Landfræðisaga íslands II. bindi,
bls. 330.)
„En daginn undir kvöld þegar
hún var komin austurað Ölfusá
revndist alt satt sem hún hafði
frétt sunnan heiðar: ... Einn
flakkarinn sagðist hafa reynt að
biðja um mjólk á næsta bæ, en
verið sagt að laxarnir sygju
kvrnar.“ (islandsklukkan, bls.
76.)
í sjöunda kafla íslands-
klukkunnar breytir
Halldór Laxness viðburð-
um í ævi Jóns Hreggviðs-
sonar. Jón Hreggviðsson
veruleikans var ekki leyst-
ur úr haldi af „álfa-
kroppinum mjóa“ á Þing-
völlum við Öxará, heldur
„til féll svo, að téður Jón
Hreggviðsson strauk og
burt brauzt leynilega úr
fangelsinu á Bessastöð-
um“, eins og segir f Al-
þingisbókum íslands 1684.
Verða nú rakin nokkur
dæmi um tengsl þessa
kafla við aðrar bækur.
„Auðkenni Jóns Hreggviðsson-
ar... eru þessi: 1 lægra lagi en að
meðalvexti, réttvaxinn, þrekvax-
inn, fótagildur, með litla hönd,
koldökkur á hárslit, lítið hærður,
skeggstæði mikið, enn nú af-
klippt, þá síðast sást móeygður,
gráfölur í andliti, snarlegur og
harðlegur í fasi.“ (Alþingisbækur
íslands, VIII. bindi, bls. 35, ár
1684.)
„Andspænis þessu stórmenni
landsins stendur tötramaður i rif-
inni mussu, gyrður reipi úr hross-
hári, berfættur og svartur á fót-
um, með sára úlnliði hólgna, en
handsmár, koldökkur á hár og
skegg og gráfölur i andliti, mó-
eygður, snarlegur í fasi og harð-
legur.“ (tslandsklukkan, bls. 94.)
II.
„Var í lögréttu lesinn sá pró-
cess, sem skeð og fram hefur farið
um mál Jóns Hreggviðssonar úr
Þverárþingi. Af sýslumanninum
Guðmundi Jónssyni á Saurbæjar-
þingi... Síðan á Kjalardal...
Hverju svo er varið að á föstudag-
Framhald á bls. 16