Lesbók Morgunblaðsins - 23.06.1979, Blaðsíða 10

„Aldrei hef ég séö neitt Ijótara á
»vi mínni," varö Johnson Bandaríkja-
forseta aö oröi, Þegar hann sá „opin-
bert portret", sem sýnist pó nauöalíkt
fyrirmyndinni. Hér hefur meiri áherzla
veriö lögö á Ijósmyndalega eftirlíkingu
en listræna dirfsku eöa hugkvæmni, —
en ekki dugöi pað til. Myndin var samt
sem áöur hengd upp í
Smithsonian-safninu í Washington. En
að sjálfsögöu átti hún aö vera í Hvíta
húsinu.
ÞEGAR
Frábært portret Graham Suther-
lands af Sir Winston Churchill; „opin-
bert portret“, málaö fyrir brezka ping-
iö, en skyldi vera í eigu peirra Sir
Winston og Mary meöan pau væru á
lífi. Stjórnmálaskörungurinn aldni
sagöi um verk Sutherlands, aó sér
virtist pað „merkilegt dæmi um nútíma
list“. Samt sem áöur varó sú niöur-
staóan, aó pau hjón eyðilögðu mynd-
ina; sumir segja vegna pess að hún
hafi sýnt gamla manninn of mikió eins
og hann var. Til allra haningju hafói
Ijósmynd verið tekin af verkinu áöur en
paö var afhent.
PORTRET
EKKI
AÐ GERA TIL
TEKST
HÆFIS
Innan myndlistarinnar er portretmál-
verk sérgrein og útheimtir sérstaka
tilfinningu, sem ekki er alltaf fyrir
hendi, jafnvel pótt um annars ágæta
myndlistarmenn sé aö ræða. Venjulega
er portretmálari settur í pá spennitreyju,
aö hann verður aó gera kaupanda
verksins til geös og pað skilyróislaust.
Þegar pess er gætt, aö listamaöurinn
fer að jafnaði eftir eigin geðpótta, er á
pessu mikill munur. Ekki er víst að sá
sem pantar portret, taki gott og gilt aö
eitthvað hafi verið gert til pess að
verkió yrói betra frá listrænu sjónar-
miöi.
Sérstakt má kalla, ef ekki pykir
eitthvað athugavert við munnsvipinn
og virðist hann miklu oftar orka
tvímælis en augnsvipur til dæmis. Ekki
er paö óeðlilegt; munnsvipurinn er svo
breytilegur og dugar einn sér til pess
aó gefa hugmynd um persónuna, til
dæmis glaöværö, alvörugefni, hörku,
hæöni eða stolt. Alkunnugt er, að sá
sem verkiö pantaöi, telji paö mjög líkt
viðkomandi, — en samt: „Þaö er
einhver svipur, sem ég kann ekki við“.
Oft er eínmitt pessi svipur einkenn-
andi fyrir pann, sem málaóur hefur
verið og málarinn hefur af næmi sínu
einmitt tekiö eftir pví og undirstrikaö
paö. Þaö er peö öórum oróum sann-
leikanum samkvæmt, en má bara ekki
koma fram. Það má til dæmis ekki
koma fram, aö einhver máttarstólpi
Þjóófélagsins, sem málaður er í tilefni
af sextugsafmælínu, er frekjan og
eigingirnin uppmáluö og parf engan
snilling til aó sjá paó. Pá á málarinn
einungis að skila virðuleikanum á
lére'ftið, en útmá hitt. Þeir portret-
málarar, sem haldnir eru peim mis-
skilningi, aö ekki megi nota neinskon-
ar nútíma tækni til pess aö árangurinn
veröi sem beztur, láta fórnarlambiö
sitja fyrr — stundum í ópægilegum
stellingum — svo klukkustundum
skiptir og pá er oft aó vesaiings lambið
lítur út eins og paö hafi verið dregiö
uppúr frystikistu.
Semsagt: portretmálverk er vanda-
samt og oft vanpakklátt, en heillandi
viðfangsefni, ekki sízt pegar málarinn
leyfir sér pann munaö aö mála pað
sjálfum sér til ánægju og án pess aö
nokkur hafi pantaö paö. Nærtækt
dæmi um paö eru eftirminnileg portret
Baltasars af Thor Vilhjálmssyni rithöf-
undi á tveimur síöustu sýningum
málarans. íslenzk listhefð er ekki rík í
pessari grein; pó eru til merkilega góð
portret eftir fyrri tíöar málara okkar í
Ijósi pess, aö peir lögöu takmarkaö
stund á pessa sérgrein. Nægir aö
minna á sjálfsmynd Jóns Stefánssonar
og portret hans af Markúsi ívarssyni.
Teíkníngar Kjarvals af öldruöum
kempum eru meó pví fremsta í pessari
hillu; einnig portret Jóns Engilberts af
Vilhjálmi S. Vilhjálmssyni til dæmis og
Gunnlaugs Blöndal af Einari Bene-
diktssyni. Síðast en ekki sízt er ástæóa
til aö geta um portret NCnu Tryggva-
dóttur af Halldóri Laxness, Steini
Steinarr, Ragnari í Smára og fleirum.
Þau eru dæmi um glæsilega listræna
einföldun, sem skilar pó kjarna máls-
ins, enda ekki máluó eftir pöntun og
segir Björn Th. Björnsson í myndlistar-
sögu sinni, aö peir sem léöu ásjónur
sínar, hafi ekki sýnt neinn áhuga á aö
eignast sjálfir verkin, pegar pau voru
sýnd.
Sú venja hefur vió haldizt fram á