Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.1979, Blaðsíða 12

Björn Jónsson læknir í Swan River
LANDVÆTTIR
ÍSLANDS
Allir íslendingar, austanhafs og vestan,
munu kannast við landvættirnar fjórar,
Naut Vesturlandsins, Fugl Noröurlands-
ins, Dreka Austurlands og Bergrisa
Suðurlands meö járnstafinn styrka.
Flestir munu líklega átta sig á því að
hér mun um höfuöáttirnar fjórar að ræöa,
og verndun gegn aðsókn úr öllum aöal-
áttum. Sumir hafa e.t.v. bollalagt þetta
svolítiö, hvar þessar verur ættu upptök
sín, en fæstir munu þó hafa komist aö
neinni veigameiri niöurstöðu en þeirri að
hér væri um einhverjar fornar hugmyndir
aö ræöa, og látió þar viö sitja.
Einstaka kunna þó að hafa reynt aö
rekja þjóðsögnina út fyrir landsteina og
komist aö þeirri niöurstööu aö hér væri
víst ein goðsögnin í viöbót á feröinni og
líklega plagíeruð og brengluö. Ekki er
mér kunnugt um aö neinn hafi komist
lengra, eða birt niöurstöður af bollalegg-
ingum sínum, a.m.k. hefi óg ekki rekist á
neitt slíkt á prenti, né heldur heyrt þess
getið í umræðum manna, þar meö talin
öll fimm ritverk Einars Pálssonar öllum-
vitra, og umræöur og bréfaskifti okkar á
milli villutrúabræöra hans. Efast ég þó
ekki um aö Einar hafi gefið þessu
viöfangsefni einhvern gaum, og lumi á því
einhversstaðar, enda obbinn af rann-
sóknum hans enn óbirtur.
Ég hefi velt þessu máli fyrir mór af
þrásætni frá því ég fyrst komst í kynni viö
fræöi Einars og fór aö grúska í þeim
sjálfur.
Meö því aö í svo mörg horn er aö líta, í
fræðum þessum, að varla er gjörningur
fyrir einn mann aö kryfja þau öll til
mergjar á æviskeiöi sínu óskertu, haslaöi
ég mér völl sem takmarkaðastan, miöaö
við kunnáttu, fróöleiksöflun og órunnið
æviskeiö sem og heldur skamman vits-
munaskammt, og beini grúski mínu
einungis aö setningu stjarnhimins á
jöröina í forni helgunarhefð lands, sem og
goðsögnum bundnum stjarnhimni.
En ein merkasta af þeim aragrúa
stóruppgötvana Einars Pálssonar á þeim
vettvangi öllum sem þessi fræði snerta,
er sú aö samsvörun sé milli lengdarein-
inga á landi og tímabundinni tölvísi
himinhvolfs, helgra eininga ferils sólar og
tungls, reikistjarna og dýrahrings eöa
himinfestingar. Tel ég verk Einars Páls-
sonar á þessu sviöi engu síöri í áhrifum
sínum og upplýsingu á myrkra sviöa
fornrar hugmyndafræði og viömiöunar,
en fundur Rósettusteinsins var á sínum
tíma. Verðskulda afreks þess manns aö
fullu Nóbels verölaun á vettvangi þeirra
fræöa, eöa aöra álíka viðurkenningu. Fær
hann lítinn hljómgrunn meöal landa
sinna, en er metinn að veröleikum af
erlendum fræðimönnum á þessu sviöi,
þ.á m. kardínála vors lands, sem hefur
heimsótt hann tvisvar í sambandi viö
rannsóknir hans. Mun ég e.t.v. reyna aö
útskýra fyrir lesendum þessa blaös, í
hverju rannsóknir Einars Pálssonar eru
fólgnar, og hversu mjög þær snerta og
skýra fornbókmenntir vorar. Sendi ég
blaðinu slíka grein fyrir fimm árum en hún
var talin óbirtandi vegna þess að hún
snerti deilumál. Hór er um aö ræöa
algjörlega nýtt viöhorf til fornfræða, aö
mínum dómi hiö almerkasta á sviöi
íslenskra fornbók-
mennta, sem eðlis
síns vegna raskar
mörgum bjargföst-
um skoðunum
fræöimanna. Svo
varla veröur hjá því
komist að um slíka
nýlundu standi styr
og deilur. En vort
þjóðarbrot á heimt-
ingu á aö fá nokkr-
ar upplýsingar um
þau mál sem eru á
döfinni heima, og
mun ég reyna aö
vera sem hlutlæg-
astur og óhlutlæg-
astur sem veröa má, ef ég
reyni til viö að bera þetta á borö, svo
fráleitt sem þaö viröist í fljótu bragöi og
gjörsamlega óskylt og frábeitt nútíöar
hugsunarhætti, aö flestir munu telja með
ólíkindum er þeir fyrst komast í tæri viö
þau fræöi, sem hór um greinir. Er enginn
öfundsverður að reyna aö gera þeim nein
sæmandi skil í stuttri grein.
Strax skal tekiö fram, aö þær alyktanir
sem ég ber hér á borö, viðvíkjandi
landvættunum, eru án vitorðs og sam-
þykkis Einars, og hafa ekki verið bornar
undir neinn. Eru þær hér látnar í Ijósi svo
aö aörir megi athuga þær og gagnrýna.
Æski ég þess að mór sé bent á slíka
væntanlega gagnrýni, af þeim sem kunna
aö bera hana fram, og send afrit, því ég
hefi ekki greiðan aögang að öllum
málgögnum þar sem slík ummæli gætu
komið fram. Meö því aö þetta er ritaö til
birtingar í almennu blaöi eða tímariti,
verður ekki tekiö ýkjadjúpt í fræöi-
mennskuárinni, en leitast viö aö bera
niðurstööurnar skýrt fram. Áhugamenn
geta skoöað þær og borið við betri
stjarnkort en hér er kostur á aö birta, og
mun ég nefna helstu verk sem vitnaö er í,
eöa gefa slíkar upplýsingar þeim sem
þess æskja.
Torræðni fyrirbæra er jafnan vegna
þekkingarskorts, sem oftast stafar af því
aö málin eru skoöuö frá röngum sjónar-
hóli, eöa í röngu Ijósi. Og þá helst í Ijósi
tíöaranda og menningar athugandans
sjálfs. Og lykill lausnarinnar í því falli er
þá sá aö sjá þau frá réttu horni. Þá blasir
lausnin oft viö, einföld og skýr. Eins er
hér, eöa svo virðist mór.
LANDVÆTTIR — STJÖRNUMERKI
Ef gengiö er út frá því aö landvættirnir
eigi við stjörnumerki, er hreint ekki einfalt
aö koma hlutunum heim og saman viö
landsetninguna, sé litið til himins, eöa
nútíma stjörnukort höfö til hliðsjónar,
ásamt þeim eiginleikum sem stjörnu-
merkjum eru gefin nú til dags, ef einhver
eru.
Tökum fyrst NAUTIÐ. Þaö yröi auðvit-
aö aö vera hinn himneski Tarfur
TAURUS, sem öllum er kunnur, og
flestum einnig aö hann tákni austur, vor
og morgun, en viö höfum hann hór í
miðvestri, sem er heimkynni hausts,
kvölds og dauöa. (sbr. Atlas, af arab.
Atel: kvöld, vestur, dauöi, sólsetur). Þó er
ekki um annan Bola aö ræöa á himin-
engjum. Eöa þá Fuglinn. Þar er helst
um Svaninn,
Cygnus aö ræöa,
en þess utan eru
Örninn, Aquila og
Lyra, sem áöur hót
Vultúr, eöa lamba-
gammur. Þeir eru
allir saman á haust-
svæöi himins, en
eiga þó aö vernda
Noröriö, eöa Sum-
ariö. Þá er Drekinn,
og hér höfum viö
hinn mikla Draco,
milli Vagnsins og
Pólstjörnunnar, rétt
á miöju hvoli. Svo
kemur máliö meö
Manninn, Risann, Járngrím með járnstaf-
inn sinn. Og hvar er Lómagnúp aö finna?
Helst verður manni hvaö Risann snert-
ir, rýnt á Óríon, fegursta og skærasta
merki himinsins. En hann er rétt hjá
NAUTI, sekkur í sjó, og var þar aö auki í
engu áliti fyrri tíma, eöa réttara sagt
miöalda.
Maöur dregur línur á íslandskorti milli
staösetninga vættanna og finnur aö þær
eru á ská og skjön, helst aö austur —
vestur séu nálægt réttu lagi.
Þá er sama gert á stjarnkorti. Er hægt
aö tá höfuðáttir nokkurn veginn réttar
mi'li merkra merkja eöa stjarna? Ekki
samkvæmt venjulegu viöhorfi. En sé
NAUTIC eins og öfuguggi á öndverðum
meiði viö tilgang sinn og áttavísun, af
hverju snúa þá ekki öllu viö, andsælis og
andættis? Getur þaö gengið? Já, vissu-
lega. Þannig var stjarnhiminn og dýra-
hringur lagöur á kort frá tíma Ptólemeus-
ar fram á vora daga. Svo er einnig um
hinn fræga dýrahring í Glastonbury á
Englandi, sem er geröur af mannvirkjum,
hæðum, skuröum, ám og engjum, og
fannst úr lofti í síðasta stríöi og er um 6
mílur í þvermál. (sjá Glastonbury, a Study
in Patterns, R.I.L.K.O. 36 college Court,
Hammersmith, W.6. Engl.)
Eöa þá einfaldlegast aö stjörnuskoðun
forvera vorra hafi miöast viö kveldris
þeirra, eöa miðnætti, sem mér þykir
líklegast. Þá snýst allt viö. Hvað skeöur
þá? Þá lendir NAUT á Snæfellsnesi, sé
notaö 16. aldar kort (sem hér er sýnt), og
CYGNUS á miöju Noröurlandi, DREKI
hringar sig um Hofsjökul, en horfir í
austur, og Sporödreki, SCORPIO, situr
þá sem fastast á miöju Austurlandi, og er
freistandi að gera Dyrfjöll aö Kló hans
(Libra), sem heldur sólinni á haustjafn-
dægri, Antares, andættingur Aldebarans
í NAUTI. Þar er þráöbein lína í A-V, milli
þessara frumstólpa himinhvolfs.
Eltanin, í höföi DREKA, í SCORPIO —
geira, horfir einnig í háaustur. Megin ár
DREKA vísar á Vopnafjörö.
Þá er RISINN. Þar hlýtur valið aö lenda
á BOOTES, (Uxaekill) því ekki er um
annaö ræöa sem horfir í rétta átt. En
hann er eitthvaö svo vesællegur, Veiöi-
maöurinn, og sést jafnvel varla. Raunar
fellur hann á „réttan" staö, á vesturrönd
Vatnajökuls, og Arctúrus, (Björn), höfuö-
stjarna noröurs, í klofi hans, hné eöa fæti,
bendir á Hvannadalshnjúk, hæsta tind
landsins. En var' hann svo vesæll sem
hann sýnist, karlinn? Hver er saga hans?
Viö þá leit kemur brátt í Ijós (2,3), að
hann var fyrst Hjarömaður meö smala-
staf síöar Veiðimaöur meö staf eöa spjót
og hunda. Síöar hermaöur með atgeir,
eöa lensu mikla. Var og nefndur
VOCIFERATOR, CLAMATOR: Kallari,
hrópari (2.93). Naut hann frá upphafi
vega fádæma aödáunar (Jobsbók 38,32),
meö mikilli endurlífgun á miööldum, á
krossferöa og riddaratímanum, var m.a.
nefndur Lanceator, eöa Atgeirsberi, sem
þó er komin frá Aröbum. Önnur skýring á
nafni hans er BOETES: Gjallandi. Einnig
var hann hjá Egyptum Hórus, ungsólin aö
vega á Tyfoni eöa Set, myrkrahöföingja,
meö spjót miklu viö sólris. Þá tengist
hann ennfremur Artúrssögnunum og
mætti svo lengi telja (2,3 o.fl.) Einnig
kemur sú snýsilega samstæða fram, við
þessa staðsetningu Veiöimanns aö rétt
hjá honum á iandi voru liggur Björninn,
fjallhryggur upp af Lómagnúp, en
BOOTES hót einnig Bjarnarvörður (2).
Ennfremur er á þessu svæöi aö finna
fjalliö Blæng, sem þýöir hrafn. En Hrafn
himins situr í sama geira og þessir
kumpánar, þó utan sjónbaugs sé. Veiöi-
maöur er oft sýndur standandi á fjallinu
Menalus, sem þá kæmi bærilega heim viö
Öræfajökul sjálfan eöa Lómagnúp.
Jötunn vor eða Bergrisi kemur fyrst til
sögunnar í vorum fræöum sem Bergrisi
viö Víkingarskeiö, sem er Skeiö vestan
Ölfussár. En þar lentu frægir feöur vorir
eöa stigu á skip, s.s. Auður djúpauöga og
fleiri. Síöan er hans getiö sem jötunsins
Járngríms í Lómagnúpi í draumi Flosa á
Svínafelli (Njála, ísl. Fornrit XII, k. 133, b.
346), og kallar þar feiga. Er mér ekki
frekar kunnur þjóösagna- eða ummæla-
ferill hans. En:
„Jötuninn stendur meö járnstaf í hendi
jafnan viö Lómagnúp“.
FOGLINN, Cygnus, Svanurinn, Noröur
krossinn, allt sama merkiö, kemur sam-
kvæmt þessari álagningu á mitt Noröur-
land eöa rétt á Eyjafjörð, sem vera ber,
og eru á hans bendilínu merkust fjalla
Kerling og Kaldbakur, sem félli vel viö
Deneb, höfuðstjörnu hans. Hann hét áöur
fyr hjá Kaldeum bara Fugl, og var
ógnvænlegur mjög, sem og samstæður
hans Örninn og Lambagammurinn (Lyra),
ásamt Dreka og Birnu (Vagni). En þessi
teikn setjast aldrei og voru talin til
myrkravaldanna hjá fornþjóöum. Strax
sóst þegar Svanur er borinn saman viö
afstööu Veiöimanns aö hér er um skáa
eöa skekkju aö ræða, á norður-suöur
línunni. En sú skekkja er næstum ná-
kvæmlega sú sama og á himinteigum.
Skemmtileg tilviljun, sem varðar þó litlu,
meö því aö vættir þessar höfðu allt
Noröur- og Suöurlandiö aö verja.
Þá komum viö að NAUTINU, en mun-
um aö þaö er aðeins hálft á himni, meö
skýjaþykknu aftur af lendum sér í HRÚT,
eöa eins og Þorgeirsboli okkar meö
húöina í eftirdragi. En TAURUS var einnig
Kýr, hjá Egyftum, Haþor, ástargyöja
þeirra ásamt Isis. Nú liggur aöalstjarna
Nauts, Aldebaran, í hábeinni línu viö
Snæfellsjökul (Bárö) og Baulu, eins og
séð verður af meöfylgjandi korti, sem eg
hefi lagt á landiö af mestu nákvæmni sem