Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1981, Blaðsíða 13

loppurnar og hremma litla stráka sem
voru þeirra uppáhaldsmatur.
Róló
Þorpiö óx og dafnaöi og meö vextin-
um fylgdi menningarbragurinn. Göturn-
ar fjórar sem mynduðu þorpið slógu
hring um örlítið óbyggt svæöi. Dálítinn
grasblett meö ieifum af gömlum skuröi.
Þetta svæöi notuöum viö börnin til
leikja. Menningarbragurinn keyröi
rauöamöl á svæöiö og gerði þaö aö
opinberum barnaleikvelli. Viö fengum
háa og lága rólu, lítið og stórt vegasalt,
rennó og sandkassa.
Á róluvellinum sté ég mín fyrstu
reikulu spor á skáldabrautinni. Ég átti
þaö til aö róla mér eins hratt og ég gat
svo hratt aö enginn gæti náð mér og
bulla uppúr mér lagi og Ijóöi sem
gjarnan var samtvinnað úr klámi og
blótsyröum. Slíkur texti gat hljóöaö
eitthvaö á þessa leið:
Hann Mangi, hann Mangi meö langa
tittlinginn
hann slengir honum í kringum sig
og rotar alla í kringum sig
hann Mangi, hann Mangi meö langa
tittlinginn
meö tíu tonna tittlinginn.
Og stelpurnar flissuöu en viö strák-
arnir hlupum á eftir þeim og girtum
niður um þær. Alt gat skeö á róló. Við
duttum og fengum gat á hausinn af því
þaö var búiö aö hylja grasiö meö
rauöamöl; fórum aö grenja og hlupum
heim til mömmu. Suma krakka skildum
við útundan og stundum vorum viö
skilin útundan. Sum okkar stálu pening-
um frá foreldrum okkar og áttum fullt af
gotti. Við hin sem ekki stálum, átum
gottiö frá okkur sem stálum.
Þýskararnir
Þorpiö var fullt af þjóöverjum. Það
var dýralæknirinn sem var líka þýskur
konsúll og svo stolsenvaldarnir sem
voru allstór ætt. Gamli Stolsenvald var
sá ægilegasti þeirra allra. Hann átti
stóra haglabyssu og talaði þannig aö
enginn skildi hann. Gamli Stolsenvald
dó líka og þaö var komiö meö hann í
hvítum segldúk. Haglabyssan var sjálf-
sagt vandlega falin í fellingum dúksins.
Stolsenvald var vafinn í hvítan dúk og
við krakkarnir trúöum varla okkar eigin
augum að slíkur maður sem gekk viö
staf og átti stóra haglabyssu léti bera
sig um einsog rekinn staur vafinn í
tusku.
Kaupfélagiö
Kaupfélagiö var óumdeilanlega miö-
punktur þorpsins. Þaö var tvískipt;
öörumegin matvöruverslun, hinumegin
einskonar krambúö, þarsem alt fékkst
milli himins og jaröar. Matvöruverslunin
var aðal samkomustaöur þorpsins og
héraösins. Það hölluöu kallarnir sér
uppaö rauöa kókkassanum drukku malt
eöa gos reyktu kamel eöa sjesterfíld og
ræddu tíöina og ótíöina. Þar komum viö
krakkarnir líka og keyptum tíaurakúlur
haltukjaftbrjóssik og eina kók að deila
þegar hljóp á snæriö hjá okkur. Kuf-
félæiö var miöpunktur alheimsins.
Hótelið
Hóteliö og eöa bíóiö varö miðpunktur
alheimsins eftir aö kaupfélagiö lokaöi.
Veiga stóö fyrir hótelinu og hún var altaf
á hlaupum. Kallinn hennar hét Jónas og
átti kindur í kofa fyrir utan þorpiö. Þann
kofa kölluöum viö jónasarkofa og not-
uöum hann undir alskyns leynisamkom-
ur. Strákurinn þeirra var góöur félagi
minn, aðeins eldri en ég og gekk í grind.
Hann var miklu fróöari en ég um hvaö
fólk geröi eftir að það fékk náttúru og
minn aðaluppfraaðari í þeim efnum.
Hóteliö var alt í senn hótel, bíó
matsölustaöur, sjoppa, samkomuhús og
skóli. Svo var bakaríiö líka í sömu
byggingu. Uppi á iofti þarsem skólinn
var til húsa var bókasafniö líka og
sunnudagaskóli prestsins. Á sunnudög-
um fórum viö þangað uppdubbuö,
fengum brúnar glansmyndir af Ésú og
postulunum og sáum skuggamyndir,
svo áttum viö líka aö loka augunum og
biöja gvuö um aö hlífa okkur viö helvíti
en sumir kíktu. Eftir sunnudagaskólann
og hádegismatinn fórum við í bíóið niðri
og sáum tvo vitlausa kalla og stundum
leikhús. Svo var oft ball í bíóinu og þá
dansaöi fulloröna fólkiö og drakk
brennivín. Þá var rokkiö í algleymingi og
hljómsveit Óskars Guðmundssonar vin-
sælasta hljómsveitin austanfjalls. Viö
lágum á gluggunum, því þaö var engin
lögga í þorpinu til aö reka okkur heim,
og fylgdumst meö tilburöum Steina
spils á saxinn. Næstu daga gengum viö
strákarnir meö stút á munninum, fretuö-
um og puöruöum meö hendurnar í
saxstööu. Enn aörir böröu olíutunnur
eöa létust spila á gítara. Viö kölluðum á
stelpurnar og spuröum hver okkar væri
flottastur. Þaö var undantekningarlaust
sá sem spilaði á saxinn. Saxófónar voru
hljóöfæri þessara tíma; það heyröist
langhæst í þeim, þeir skáru í gegnum
grófan hjartslátt rokksins sem barst til
okkar útum glugga bíósins.
Daginn eftir
Daginn eftir drakk pabbi marga
pilsnera. Daginn eftir fóru allir í krump-
uö spariföt og pabbarnir spásseruöu
meö krakkana niöraö brú, því einhver
framsækinn ungur maöur haföi komiö
þar upp söluskúr og seldi ís og pylsur
útum lúgu. Hann átti fyrstu ísvél staöar-
ins og þaö var hægt aö kaupa ís meö
bragði. Brögöin voru mulinn brjóstsykur
sem var blandað útí ísinn. Svo var
labbað niörað á meö ís og pilsnera og
horft á þessa tvo þrjósku stangaveiði-
menn sem aldrei fengu bröndu, þó hann
lónaði í torfum undir brúnni. Fiskurinn í
ánni var óvitlaus. Einusinni fundum viö
krakkarnir þrjá krumpaða hundraðkalla
daginn eftir og þaö var stórfé á dögum
tíaurakúlunnar. Eigandinn reyndist vera
kall af bílaverkstæðinu og hann gaf
okkur öllum tíkall í fundarlaun. Þann
dag græddi kallinn í skúrnum því þá
voru margir ísar keyptir.
Sjöbbuhóll, tjörnin
og Garnstaðir
Bakviö þorpiö, fyrir framan tjörnina,
var sjöbbuhóll. Þar var gaman aö leika
stríö á sumrin en renna á sleða á
rassinum á veturna. Sjöbba bjó í næsta
húsi viö hólinn og þóttist eiga hann.
Stundum rak hún krakka af hólnum.
Mér fannst hún altaf helvítis frekja.
Kannski voru þaö áhrif frá kommúnista-
krökkunum sem ég lék mér oft viö.
Kannski var ég laumukommi þegar ég
var krakki því ég var yfirlýstur sjálfstæö-
ismaöur einsog hinir krakkarnir.
Bakviö hólinn var tjörnin. Þar var gott
aö hlaupa á skautum á veturna. Á vorin
bráðnaöi ísinn, þá stækkaði tjörnin og
náði alla leiö útaö Garnstööum þarsem
Imba á Garnstööum bjó. Garnstaöir
voru gamalt og Ijótt hús meö ryðguðu
bárujárni og Imba bjó þar bara á
sumrin. Imba var afskaplega gömul í
gömlum skrýtnum fötum og þaö var
skrýtin lykt inni hjá henni. Hún var
einsog galdranorn en hún var altaf góö
viö okkur krakkana og gaf okkur oft
SigurÖur Skúlason magister
Nokkur aðskota-
orð í íslensku
TOLLERA, kasta (manni) upp í loftið
og grípa (hann) svo (leikur eldri
skólanema við nýnema). (OM). Oröiö
er komiö af so. tollere í lat. sem
merkir: lyfta. Tollera finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1882 (OH).
VOTERA um einhvern: gefa honum
einkunn. Orðiö er komið af so. votare
í miðaldalatínu, fr. voter, þ. votieren,
d. votere. Votera finnst í ísl. ritmáli frá
byrjun 18. aldar(OH).
VERSJÓN, þýöing notuö til lestrar
með texta á útlendu máli (t.d. latínu).
(OM). Oröiö er komið af versio í
miðaldalatínu sem merkir m.a.: um-
breyting. Þ. Version, d. og e. version.
Fionst í ísl. ritmáli frá árinu 1675 (OH).
Hér lýkur þá aö sinni umfjöllum um
fyrrnefnd orð úr skólamáli Reykjavík-
urskóla á 19. öld.
ABNORM, óeölilegur, vanskapaöur,
óvenjulegur. Orðið er komið af ab-
norma l lat. sem merkir: frá reglunni.
Þ. abnorm, d. abnorm, e. abnormal.
ABSOLÚT, skilyröislaust, endilega.
Oröiö er komiö af absolutus í lat. sem
er Ih. þt. af so. absolvere, leysa frá. Þ.
absolut, d. absolut, e. absolute. Finnst
í ísl. ritmáli frá árinu 1897, en
orömyndin absalut frá því um 1854
(OH).
ABSTRAKT, AFSTRAKT (í listum)
sértekinn, óhlutstæöur, sem ekki líkir
eftir raunveruleikanum (OM). Orðið er
komið af abstractus í lat. og er Ih. þt. af
so. abstrahere, draga burt. Afstraktlist
merkir m.a.: Málaralist sem er ekki
sköpuð eftir beinum fyrirmyndum
heldur af innsæi eöa hugkvæmni
málarans og er þá áhersla lögö á liti,
form og samsetningu þeirra. Þ. abstr-
akt, d. abstrakt, e. abstract. Orö-
myndin abstrakt sést í ísl. ritmáli frá
árinu 1881. Þegar kemur fram á 20.
öld fer notkun orðsins aö tíðkast hér,
m.a. í ýmsum samsetningum og orö-
um sem leidd eru af abstrakt meö
erlendum viöskeytum (OH).
ABSÚRD, fjarstæöur, ótrúlegur.
Orðið er komiö af absurdus í lat. en lo.
surdus merkir þar: heyrnarlaus,
ónæmur o.fl. Absúrd er m.a. haft um
listarstefnu sem fer í bág viö borgara-
lega hefö. Þ., d. og e. absurd. Orðiö
absúrdismi finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1973 (OH).
ASETÓN, litlaus, eldfimur vökvi sem
leysir upp lökk o.fl. Þetta er ungt
aðskotaorð í íslensku. E. og d. ace-
tone.
ADJUNKT, skipaður kennari viö
menntaskóla. Oröiö er komiö af
adjunctus í lat. og er þar Ih. þt. af so.
adjungere sem merkir: tengja viö. D.
adjunkt, e. adjunct. Oröiö finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1834 (OH).
AFÓRISMI, spakmæli. Oröiö er
komiö af aforismus í gr. af so. aforizein
sem merkir: takmarka. Þ. Aphorismus,
d. aforisme, e. aphorism. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1973 (OH).
AGÚRKA, gúrka (OM). Oröiö er rakiö
til síögrísku þar sem þaö heitir angur-
ion og merkir: vatnsmelóna. Þaöan
barst þaö um slavnesku til Þýskalands
og varö í miölágþýsku a(u)gurke. (Þ.
Gurke), d. agurk. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1770 (OH).
AKKORÐ, ákvæöi, samningur. Þ. Akk-
ord, d. akkord og merkir m.a.: sam-
komulag um greiöslu fyrir starfsafköst
samkvæmt samningi, en ekki sam-
kvæmt tímakaupi. Finnnst í ísl. r'itmáli
frá árinu 1877 (OH).
AKKÚRAT, nákvæmur, samviskusam-
ur, stundvís; einmitt. Orðiö er komiö af
accuratus í lat. og er Ih. þt. af so.
accurare, vinna samviskusamlega. Þ.
akkurat, d. akkurat, e. accurate.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1877 (OH).
AKRÓBAT, fimleikasnillingur. Oröiö er
komiö af akrobatos í gr. og merkir þar:
Sá sem gengur á tánum. Þ. Akrobat,
d. akrobat, e. acrobat. Orðið heyrist
hér stundum í talmáli, en hefur
sennilega ekki náö þar festu og enn
síður orðmyndin akróbátur sem ég
heyröi einn fyndnasta mann landsins
fyrr og síöar segja glaöan á góöri
stund áriö 1928.
AKTÍA (aksía, axía), hlutabréf. Orö-
myndin aktía finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1796, en hinar innan sviganna frá
1945 (OH). Orðið er komiö af actio í
lat. og merkir þar: starfsemi. Þ. Aktie.
Taliö er að þaö hafi borist um þýsku
eöa hollensku til Danmerkur, en þaðan
varö því auörataö hingaö til lands. D.
aktie.
AKTÍFUR, virkur, starfandi, athafna-
mikill, framtakssamur. Orðið er komiö
af activus í lat., starfandi (af so. agere,
starfa). Þ. aktiv, d. aktiv, e. active.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1964 (OH).
AKÚSTÍK, heyrnarskilyröi í sal eöa
herbergi, hljómburöur. Oröið er komið
af akustikos í gr. sem merkir: varðandi
heyrnina. Þ. Akustik, d. akustik, e.
acoustics. Orðiö heyrist hér oft í
talmáli og hefur sést á prenti.
AKVARELLA, vatnslitamynd. Hér er
komið ítalska orðiö acquarello í ís-
lenskri mynd (af aqua, vatn, í lat.) Þ.
Aquarel, d. akvarel. Oröið heyrist hér
stundum í talmáli og sést einnig á
prenti.
ÁKAVÍTI, brennivínstegund (OM).
Orðið er komiö af aqua vitae, lífsins
vatn, í lat. Þ. Aquavit, d. akvavit, e.
aquavit. Finnst í ísl. ritmáli frá 18. öld.
(OH).
ALABAST, ALABASTUR, steinteg-
und, tálgusteinn, glært afbrigöi af gifsi
(OM). Orðiö er komiö af alabast(r)os í
gr. og merkir þar: smyrslabaukur úr
steintegundinni alabasti. Sá steinn hét
alabastrites á grísku. Þ. Alabaster, d.
alabast, e. alabaster. Orðmyndin ala-
bastur finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1744,
en alabast frá 1860 (OH).
OLRÆT, allt í lagi (OM). Orðið er
komiö af all right í ensku, d. all right.
Þaö hefur veriö algengt í ísl. talmáli á
20. öld, en viröist að undanförnu hafa
þokað fyrir bandarísku upphrópuninni
ókei (OK, okay).
ALMANAK, dagatal, tímatal (bók eöa
veggspjald) (OM). Oröiö er komiö af
almenichiaka í gr., en kvaö vera ættaö
úr koptisku. Þ. Almanach, d. almanak,
e. almanac. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1597 (OH).