Lesbók Morgunblaðsins - 12.06.1982, Blaðsíða 12

Sænski
uppfínninga-
maðurinn
GUSTAV
DALÉN
Eftir Svein Ásgeirsson. Fyrri hluti
Þeir munu vera fáir íslendingar, sem
kannast við nafnið Gustaf Dalén hvað
þá meira. Með verkum sínum hefur
hann þó komiö mjög farsællega við
sögu íslenzku þjóðarinnar á þessari
öld. Því mun hér frá honum sagt og
ekki síður vegna þess, hve sérstök ævi
hans var og örlagarík.
Hann var bóndasonur frá Suöur-
Svíþjóð og tók tvítugur að aldri við búi
föður síns. Honum var það þó ekki aö
skapi, því að hann langaði aö ganga
menntaveginn, en það féll í hans hlut
að annast búskapinn vegna þess, hve
verklaginn og hagsýnn hann var. Þegar
hann var orðinn 23ja ára gamall hóf
hann þó nám í tækniskóla, og tuttugu
árum síöar hlaut hann Nóbelsverðlaun
í eðlisfræði, þá orðinn heimskunnur.
Hann varö einn af snjöllustu og giftu-
samlegustu uppfinningamönnum
heims. Allar uppfinningar hans stuöl-
uöu að því að auka öryggi manna, bæta
hag þeirra og létta þeim störfin. Og
enginn hefur forðað fleirum frá sjávar-
háska en þessi bóndasonur. Vitar hans
hafa logað og lýst sjófarendum um
heim allan, en fyrir duttlunga örlag-
anna slokknaði Ijós augna hans með
válegum hætti, er hann var í blóma
lífsins, og því varö hann aö vinna í
myrkri þau 25 ár, sem hann átti eftir
ólifuð.
Það, sem ber snilligáfu hans Ijósast vitni,
er hinn svonefndi sólloki (solventilen), sem
var til þess gerður að kveikja sjálfkrafa á
vitanum, þegar myrkrið skylli á, og slökkva
á honum aftur, þegar dagur rynni. Þegar
Thomas Alva Edison, sem allir munu
þekkja, var skýrt frá þessari uppgötvun
Daléns, sagöi hann: „Þetta er óframkvæm-
anlegt.“ Og á einkaleyfisskrifstofunni í
Berlín voru menn sömu skoöunar: „Aus-
geschlossen" (útilokað), sögöu menn þar.
En hann sannaði mál sitt, sóllokinn gegndi
hlutverki sínu, þó að engin vél væri í honum
Sóllokinn
Daléna.
— ain markaata uppfinning
Gustav Dalén
og hann þyrfti ekkert eldsneyti. Einkaleyfið
fékk hann, og sóllokinn tók ómakið af
mönnum að kveikja og slökkva á vitum. Og
þótt ný tækni hafi leyst hann af hólmi, vek-
ur þessi völundarsmíö enn aödáun manna,
eins og hún geröi á sínum tíma færustu
vísindamenn heimsins agndofa af undrun.
Gustaf Dalén fæddist 30. nóvember
1869. að loknu barnaskólanámi gekk hann
í gagnfræðaskóla og síöan búnaðarskóla
og sótti námskeiö í garðyrkju og mjólkur-
vinnslu. Á æskuárum sínum sýndi hann
ekki jafn mikinn námsáhuga og báöir eldri
bræður hans. En hann var mjög iöjusamur
drengur og kunni bezt við sig á verkstæði
föður síns. Þar undi hann löngum stundum
og smíðaði helzt einhvers konar vélar og
tæki. Þegar einhver vandamál komu upp
varðandi vinnuna við búskapinn, leysti
hann þau jafnan á hinn bezta og hag-
kvæmasta hátt. Hann sótti það til fööur
síns aö sagt var að vera handlaginn, hug-
vitssamur og hagsýnn.
Eitt leiöinlegasta verkið, sem hann þurfti
að vinna á bænum, þegar hann var strákur,
var að afhýða baunir, sem átti að senda á
markaðinn. En hann fann ráð við því. Einn
daginn var hann búinn að smíöa litla
þreskivél í þessu skyni, og hún var tengd
viö spunarokk. Og allt í einu var orðiö gam-
an að flysja baunir.
Gustaf Daién átti alla tíð auðvelt með
svefn, en þurfti að sofa lengi og var morg-
unsvæfur. Sérstaklega þótti honum ónota-
legt að þurfa að fara á fætur í myrkri og
kulda, en hann varð að hita sér kaffi sjálfur
á morgnana. Hann leysti málið með því að
byggja upp allflókiö kerfi, sem of langt mál
er að lýsa hér, en vekjaraklukka, sem hann
gerði við, setti í gang. Hann vaknaöi svo í
björtu herbergi meö rjúkandi kaffikönnu
nálægt rúminu.
Um þaö leyti sem hann hóf sjálfur bú-
skap, stofnaöi hann mjólkurbú og keypti
mjólk af bændum. Honum varð brátt Ijóst,
aö það væri ekki réttlátt aö greiða'öllum
jafnt fyrir mjólkurlítrann, heldur ætti að
taka tillit til fitumagns mjólkurinnar. Það
var kannski ekki sanngirnin ein frá al-
mennu sjónarmiöi, sem vakti hann til um-
hugsunar um þetta, heldur komst hann að
því, að sumir fleyttu rjómann ofan af mjólk-
inni, áöur en hún var lögð inn í mjólkurbú-
iö. Með því að nota lampaglas tókst honum
aö komast að meiri háttar brögðum að
þessu. En nú tók hann fyrir alvöru að vinna
aö því að finna upp tæki til að mæla fitu-
magn mjólkur, og voriö 1892 var þaö til-
búiö.
Einn frægasti uppfinningamaöur Svía
um þessar mundir var Gustaf de Laval,