Lesbók Morgunblaðsins - 02.07.1983, Blaðsíða 4
Egill
Helgason
Um þær mundir er Halldór
Guðjónsson, síðar Laxness, var
ungur maður að efla sinn bók-
menntalega þroska hér á íslandi
og í evrópskum heimsborgum var
óvefengdur meistari norrænna
bókmennta og stærsti áhrifavald-
ur í þeirri grein, nóbelshöfundur
virtur og dáður vfða um álfur:
Knut Hamsun, norðmaður kom-
inn á ofanveröan miðaldur; höf-
undur beiskrar naflaskoðunar f
Sulti og Launhelgum, upphafinna
ásta- og náttúrulýsinga í Pan og
Viktoríu, angurværra bóka um
einfara og flakkara — Umrenn-
inga og Undir hauststjörnu, harka-
legrar ádeilu á vaxandi kapítal-
isma í Benóní og Rósu og Tvenn-
um tímum, bölsýns háðs í Konun-
um við vatnspóstinn og lofgjörðar
til hins frumstæöa og uppruna-
lega, alheimsbóndans, í Gróðri
jarðar.
„Það var á þeim
árum ... “
Árið 1890 markaði Knut
Hamsun sín fyrstu spor í bók-
menntir Norðurlanda og heims-
ins með fyrstu skáldsögu sinni
Sulti, bókinni sem upphefst með
hinum frægu orðum: „Það var á
þeim árum, þegar ég ráfaði um
og svalt í Kristíaníu, þessari
undarlegu borg, sem enginn yf-
irgefur fyrr en hann hefir látið
á sjá ...“ Þetta var hinn ungi
Hamsun sem sagði í fyrirlestri
árið 1891 að hann vildi smjúga
inní myrkustu og duldustu af-
kima sálarinnar, elta sálina á
vit launhelga og vitfirringar, til
fjarlægra hnatta, að hliðum
himnaríkis og helvítis. í þessum
anda skrifar Hamsun Sult og
nokkru síðar Launhelgar. Sál-
fræðin er áköf og innlifuð, stutt
milli ofsakæti og örvæntingar,
aðalpersónurnar eru eins og
opnar upp á gátt fyrir utanað-
komandi áhrifum og gera fá-
heyrðustu hluti án nokkurrar
sýnilegrar ástæðu — miskunn-
arlaus sálarskoðun Dostoévskís
og Strindbergs er greinilega
fyrirmyndin. Heimspekin er
ófyrirleitin, einstaklingurinn
sem þjáist og skapar er settur
til höfuðs grautarlífsspeki og
andlausri skynsemistrú.
Nietzsche stingur sífelldlega
upp kollinum, eins og svo oft í
síðari verkum Hamsuns. Árás-
irnar á skáldfeðurna, hina
norsku patríarka, Ibsen og
Björnsterne Björnsson eru
óvægnar, oftlega óréttlátar. Síð-
ar ætla ég að víkja stuttlega að
hliðstæðum í heimsmynd Sultar
og Launhelga og viðhorfum
Halldórs Laxness í Vefaranum
mikla frá Kasmír.
Allt frá upphafi gætir mikils
tvískinnungs í skoðunum Hall-
dórs Laxness á Hamsun, það er
eins og Halldór treysti þessum
eldri skáldbróður sínum ekki til
fulls, hann viðurkennir stílgald-
ur Hamsuns, en siðferðið þykir
honum oft á tíðum heldur bág-
borið. En það fer ekki á milli
mála að Hamsun var einn sá rit-
höfundur sem mest áhrif hafði á
Halldór í æsku:
4
Með andstæðum
forteiknum
„Jæa, var ég þá bara að herma
eftir Hamsun, og kanski allir
núna í þessum parti heimsins
einsog Gulman ritstjóri gaf í
skyn: eða voru allir sem reyndu
sig við þennan lausa og lipra
kjaftastíl aðeins spaugsamar
málpípur tímans og Hamsun
þeirra liprastur? Ég hafði lesið
allar bækur Hamsuns, amk þær
sem feingust heima í fimtíu-
aura heftum norskum, og því er
ekki að leyna, þessi norðmaður
var fundið fé hverjum úngum ís-
lenskum höfundi uppöldum í
settum hefðbundnum stíl. Hafi
ég dregist að honum var það
umfram alt áreynsluleysið í
þessum stíl sem laðaði mig án
þess ég hefði enn skilið að léttur
og kátur leikmáti fæst ekki
nema af lángri og miskunnar-
lausri erfiðisvinnu." (Úngur eg
var, bls. 147.)
Líður áfram
áreynslulaust
„Laus og lipur kjaftastíll" —
það er kannski ekki alveg sann-
leikanum samkvæmt. Altént
hafa ýmis stílbrögð Hamsuns
verið Halldóri hugleikin allt
fram á þennan dag. Hamsun er
fyrst og fremst lýrískur og ljóð-
rænn höfundur, styrkur hans
liggur í ógleymanlegum
stemmningum og myndum, lif-
andi náttúru sem er þýdd yfir í
orð og endurspeglar sálarástand
sögupersóna, sjaldgæfum orðum
og endurtekningum og góðlát-
legum ástar- og umhyggjutón
þegar hann festir ást á sögu-
hetjum sínum. Á yfirborðinu er
eins og allt þetta líði áfram —
áreynslulaust er orðið. Halldór
er að mörgu leyti fjölhæfari rit-
höfundur en Hamsun — en báð-
ir eru þeir í meira lagi elskir að
orðum, ekki síst fágætum, hjá
þeim báðum er náttúran eins
konar spegill mannssálarinnar,
báðir draga þeir myndir stórum
dráttum, stundum þannig að
smekkvísum lesara finnst nóg
um, og báðir eiga þeir oft erfitt
með að fara í felur með ást sína
á eigin hugarfíkjum, eigin sögu-
persónum og stílbragði — Ham-
sun játar væntumþykju sína án
nokkurrar blygðunar, Halldór
fer varlegar í sakirnar, en yfir-
bragðið er þó oft hið sama: til
dæmis finnst mér samband
Halldórs og Steins í Steinahlíð-
um bera vott um ósvikna ham-
sunska elsku.
15da september 1921 geysist
Halldór fram á ritvöllinn í
Morgunblaðinu, þar birtir hann
grein sem hann nefnir Síðasta
bók Hamsuns, tilefnið er bók
Hamsuns Konurnar við vatns-
póstinn sem kom út árið áður.
Hér gerir Halldór af unggæð-
ingslegri dirfsku upp sakirnar
við meistarann, jafnframt því
sem hér má í fyrsta sinn sjá á
prenti skoðanir hans á hlutverki
fagurbókmennta og skáldskap-
ar. Grunntónn greinarinnar er
áðurnefnd þversögn milli stíl-
fegurðar og siðferðis í verkum
Hamsuns:
„En nú hefir nýjasta bók
hans, „Konerne ved Vandpost-
en“ borist mér í hendur, og hvað
sem er um aðra Hamsuns les-
endur, þá er þar skjótt frá að
segja, að hún hefir orðið til þess
aö vekja hjá mér viðbjóð á
skáldinu og ritmensku hans. Eg
hefi alt í einu fengið augun opin
fyrir því, að þessi heimur, sem
mér fanst svo mikið til um oft
áður, sé í rauninni geysilega