Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1983, Blaðsíða 6

/A I
17. þáttur
Og enn er það nær
mínu hugboði, að á
þessum fundi hafi ham-
ingjuskipti orðið með
okkur Þórði.
Þessi voru ummæli Kolbeins
að loknum Flóabardaga og svip-
að virðist Þórður hafa hugsað,
þegar hann segir: „Væntir mig
nú í dag muni yður þykja hafa
um turnað hamingjan með
okkur Kolbeini ... “
Norðurreið Þórðar
Það var síðast sagt af Þórði í
kaflanum næstum á undan þess-
um hér: „Þórður fór þá vestur í
fjörðu og sat á Eyri um sumarið.
Var þá kyrrt um hríð.“
Ekki var samt svo, að Þórður
væri setztur á friðarstól eða
ætlaði að gefa Kolbeini og Skag-
firðingum hans langa hvíldina
því að svo segir í sögunni:
„Þórður kom vestan milli
Máríumessna (það ber eflaust
að skilja svo að hann hafi lagt af
stað síðustu vikuna í ágúst) með
mikla sveit, og riðu þeir Sturla
þá suður í Dali og kvöddu menn
upp. Þeir fengu þá enn hundrað
manna og riðu norður í Hauka-
dalsskarð og ætluðu að Kolbeini
í Skagafirði. Þeir riðu til Mið-
fjarðar og svo norður, þar til
þeir komu í Miðhóp. Þá sáu þeir
að njósnir gengu fyrir þá út til
Þingeyrar, en þar voru menn
Kolbeins, Ólafur chaim og ann-
ar maður.
Maður hét Harri er þar bjó í
Miðhópi. Hann var þá á braut
riðinn og hafði hest all-góðan.
Riðu þeir Þórður norður til
Hólavaðs (á Víðidalsá). Sá þá
norður til bæjanna, að sumir
hleyptu í fjallið, en sumir norð-
ur leiðina (það er á leið til
Skagafjarðar).
Gerðist þá kurr í liðinu að
óráðlegt væri að ríða lengra.
Var þá um rætt, að Sturla skyldi
eiga um það við Þórð, að aftur
væri snúið. Sturla vildi það eigi,
því að honum þótti þeir hafa
ámælt sér um sumarið, að þeir
hefðu slæglega riðið að þeim
Brandi Kolbeinssyni. Riðu þeir,
þar til þeir komu til Giljár. Þá
ræddi Þórður um að þeir skyldu
snúa aftur. „Sé ég nú að þér
metið við mig atkvæði um þetta
(viljið láta mig ráða).“ Þeir riðu
um kveldið í Miðhóp en um dag-
inn vestur til Hrútafjarðar og
lágu úti um nóttina á Hrúta-
fjarðarhálsi:
En þann aftan kom Kolbeinn
með þrjú hundruð manna í
Miðfjörð, og komust þeir nauð-
uglega í kirkju Gíslasynir, Kálf-
ur og Úlfhéðinn. En síðar sendi
Kolbeinn Kálf vestur eftir Þórði
að leita um sættir eða grið og
fann hann Þórð á Staðarhóli.
Voru þá enn sett grið til vetur-
nátta (15. okt. 1244).
Jafnan lét Kolbeinn leita um
sættir, en aldrei vildi hann upp-
gefa sveitir eða goðorð eða fé
það er átt hafði Sighvatur.
„Meðan þeir voru norður (það
er: meðan þeir Þórður voru fyrir
norðan í aðförinni að Kolbeini)
urðu afturreka tvö skip í Hvítá:
Eyvindur brattur, er lét út úr
Dögurðarnesi og Höfðabúzan, er
þar hafði útlátið (þ.e. Hvítá).
Þórður fór í fjörðu vestur og
var á Eyri um veturinn, en
stundum suður í sveitum. Þann
vetur kvongaðist Hákon galinn.
Um vorið tókust meðalferðir
(milli Þórðar og Kolbeins). Var
þá mælt, að þeir myndi fara
utan báðir, Kolbeinn og Þórður
og skyldi Hákon konungur gera
um öll mál þeirra, en Kolbeinn
skyldi láta Þórð fá sex hundraða
vaðmála til fararefna (sex
hundruð vaðmála = 720 álnir = 6
kýrverð =6 hundruð í jörð).
Þáttaskil í
sögu Þóröar
Það verða þáttaskil í baráttu
Sjúkleiki herjar
á Kolbein
og þegar hann sér
hvert stefnir,
gerist hann ögn
bljúgari og ákveður
að gefa Þórði upp
sveitir norðan
Úxnadalsheiðar
og föðurleifð hans
og lífi Þórðar kakala þetta
sumar, 1245, en það verða líka
þáttaskil í þeirri sögu sem rituð
er af honum. Það verður annar
heimildarmaður að sögunni á
árunum 1245—1247 og sá heim-
ildarmaður hefur sáralítið um
Þórð að segja.
Þórðarsaga hefur til þessa
verið mjög skilmerkileg og
glöggt er að sögumaðurinn hef-
ur verið þátttakandi í flestum
meiri háttar atburðum sögunn-
ar. Menn hafa ætlað Svarthöfða
aðalheimildarmanninn. Það
styður þá skoðun, að sagan tek-
ur algerum stakkaskiptum við
brottför Svarthöfða sumarið
1245 (sjá síðar) og hann kemur
ekki út aftur fyrr en sumarið
1247. Sá sem segir Þórðarsögu á
árunum 1245—1247 er greini-
lega Skagfirðingur eða að
minnsta kosti einn af fylgis-
mönnum Brands Kolbeinssonar,
og svo vilhallur Skagfirðingum,
að sagan verður mest af þeim,
þótt hún heiti enn Þórðarsaga,
og hann gengur svo úr öllum
ham við að gera hlut Brandar og
Skagfirðinga hans sem mestan,
að sagan verður næsta hláleg,
þegar kemur að mannskæðustu
orustu íslandssögunnar, Haugs-
nessbardaga, sem síðar verður
lýst. Vissulega hefðum við viljað
vita meira um Þórð á þessum
miklu tímamótum í lífi hans og
baráttu.
Sögukaflinn af dauða Kol-
beins og sagan af Brandi er
hvort tveggja góð saga, þótt hún
sé vilhöll og verði það langtum
of í lýsingunni á Haugsness-
bardaga, og Þórður sé nánast
aukapersóna í sögunni á árun-
um 1245—47.
Eftir 1247 er svo ekki sögð
nein saga, heldur er um snögg-
soðna samantekt að ræða,
svonefnda „viðbót“ við Þórðar-
sögu. Það halda menn, að annað
hvort hafi týnzt aftan af Þórð-
arsögu eða hún upprunalega
ekki náð nema fram að 1247, en
svo hafi einhver ritari síðar,
sem vissi nokkur deili á því sem
gerðist á árunum 1247—50,
botnað söguna með stuttri sam-
antekt fram að 1250.
Nokkuð er svo sagt frá Þórði
eftir 1247 í íslendingasögu og
Hákonarsögu og honum bregður
fyrir í Þorgilssögu skarða og lít-
illega í Svínfellingasögu.
Hér á eftir ber því lesendum
að hafa þetta allt í huga: það
skiptir um sögumann 1245 og
eftir 1247 er enginn raunveruleg
saga, heldu snöggsoðinn sögu-
botn síðari tíma ritara og loks
samtíningur úr öðrum heimild-
um.
Kolbeinn gugnar í
veikindum sínum
En er áleið vorið, tók mein
Kolbeins að vaxa, og lagðist
hann í rekkju. Sá hann þá, að
hann var ekki fær til utanferð-
ar. Var þá sent eftir Gissuri og
kom hann norður. Tók þá að líða
að um mátt Kolbeins. Vildi hann
öll mannaforráð fá Gissuri í
hendur og Brandi Kolbeinssyni.
En Gissur var þess eigi búinn, en
hét að veita Brandi frænda sínum,
ef hann væri fyrir sveitum, allt
slíkt gott, sem hann hefði fdng á
og færi. Var það þá til ráðs tekið,
að sent var vestur til Þórðar og
voru þá uppgefnar sveitir fyrir
norðan Öxnadalsheiði og svo öll
hans föðurleifð. Skyldi hann þá
selja grið á móti og játa sættum.
(Feitletrað vegna hugleiðinga
síðar.) En öll héruð fyrir vestan
Öxnadalsheiði voru fengið
Brandi Kolbeinssyni allt til
Hrútafjarðarár. Skyldi hann
veita Gissuri slíkt, er hann
mætti og hvor þeirra öðrum.
Voru bændur í Skagafirði til
Brands fúsastir, því að hann var
vinsæll af allri alþýðu. Vildi
Kolbeinn og helzt Brand í sinn
stað. Lýsti Kolbeinn því fyrir
mönnum, er komu að finna hann
í sjúkleikanum, að Brandur ætti
allan þorra goðorða í Skagafirði
og mikið fyrir vestan heiði
(Vatnsskarð) „þó að hann hafi
mér vel unnað með að fara“.
(Tumi, afi Kolbeins unga Arn-
órssonar, var ekki skilgetinn, en
það var afturámóti Arnór afi
Brandar: Kolbeinn Tumason,
annar mesti höfðingi Ásbirn-
inga, var því heldur ekki í þeim
legg Ásbirninga frá ættföðurn-
um, Ásbirni Arnórssyni, sem
réttborinn var til erfða á goð-
orðum ættarinnar, en í þann
legginn, sem rétt borinn var,
voru meiri friðsemdarmenn og
ekki þvílíkir skörungar og Kol-
beinn ungi og föðurbróðir hans,
Kolbeinn Tumason, og hafa sætt
sig við, að þessi yfirgangssömu
frændur þeirra réðu ríkjum í
Skagafirði og goðorðum Ásbirn-
inga vestan heiðar.)
„Viðstaddir þetta tal Kolbeins
(um réttar erfðir Brandar) voru
þeir Staðar-Kolbeinn (faðir
Brandar, sem var einnig kall-
aður Kolbeinn kaldaljós) og
Brandur prestur Jónsson er síð-
ar varð biskup á Hólum. Hann
kom sunnan með Gissuri og var
systrungur Brandar Kolbeins-
sonar. Þeir eggjuðu báðir,
(Staðar-Kolbeinn og Brandur
prestur) Brand Kolbeinsson til
viðtöku sveitanna. Fylgdar-
mannasveit Kolbeins unga bað
öll Brand að bindazt fyrir mál-
um þeirra. Var Brandur þá á
Flugumýri en Gissur reið suð-
ur.“
Hvað olli sinna-
skiptum Kolbeins?
(Hér þarf að stanza til hug-
leiðinga, því að margt hefur nú
gerst með óvenjulegum hætti og
er ekki skýrt í sögunni.
Það er fyrst undarlegt, að
Kolbeinn gerir þá sætt við Þórð
að leggja mál þeirra í konungs-
dóm, vitandi auðvitað að Hákon
Ástar minnar þrestir
Kolbeinn Högnason
1889—1948 var kenndur við
Kollafjörð í Kjós, fæddur þar og
lengi bóndi. Hann varð snemma
kunnur fyrir tækifærisvísur sín-
ar og kvæði. Ekki komu þó út
eftir hann bækur fyrr en á árun-
um 1943—1946. Þá komu fjögur
ljóðasöfn og ein smásagnabók.
Nokkur sýnishorn verða hér að
þessu sinni, meira síðar.
Vinátta var með þeim Kol-
beini og Magnúsi Stefánssyni,
sem kunnastur varð sem skáldið
Örn Arnarson. Sá síðarnefndi
orti 1909:
Endist lengur lífiö þitt,
láttu ekki bíða
að leggja blóm á leiðið mitt,
— Ijóöið angurblfða.
Kolbeinn svaraði strax:
Ef ég lifi lengur þér,
listaprúði drengur,
minning þinni enginn er
að því blómi fengur.
En nú fór svo að Magnús varð
fyrri til að kveðja. Og í bók sinni
Kræklur birti Kolbeinn um hann
eftirmæli, alllangt kvæði. Því
miður ekki undir ferskeyttum
hætti og birtist því ekkert úr því
hér.
Úr Hnoðnöglum:
1.
Síðan drauma sökk mín borg,
sortnuðu vona álfur,
hlut á ég að hvers manns sorg,
hjálpar þarfnast sjálfur.
2.
Ég get þó með hinum hleypt
hress og glaður núna.
Folann hef ég frækinn keypt
fyrir bestu kúna.
3.
Þegar haustsins hefjast fyrst
hret, og snjóa festir,
alltaf fljúga á þinn kvist
ástar minnar þrestir.
Næstu tvær vísur eiga saman.
4.
Far ei geyst um lánsins lönd,
lífið á áttir margar.
Réttu aumum hjálparhönd
hafirðu ráð til bjargar.

6