Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.1988, Blaðsíða 2

U R
s ■ ■ 0 G U

T A R 1
I S L A N D I
JSI N A R

V 1 1 1
Móralskar hugvekjur
Frá miðöldum er til töluvert
af ritum þar sem skáktafl
er kennt en yfirleitt er þó
ekki greint frá öðru en
gangi mannanna og ein-
földustu leikreglum. En frá
þeim tíma er einnig for-
vitnilegur bálkur rita þar
sem skák er líkt við mannlífíð og dregnir
lærdómar af. Mætti kalla það móralskar
hugleiðingar. Höfundamir lögðu yfírleitt
mikla áherslu á líkingamar og mannlega
breytni en skákina en þó hafa þessi rit ef
til vill átt þátt í að auka útbreiðslu hennar
með því að kynna hana víðar en áður og
festa nafngiftir á mönnum í sessi.
Á seinni hluta 16. aldar var slíkri skák-
hugleiðingu snarað á íslensku og er líklega
það fyrsta sem ritað er um skák á íslensku
svo varðveist hafí. Það gerði séra Gottskálk
Jónsson í Glaumbæ. Hann var dóttursonur
Gottskálks biskups Nikulássonar á Hólum,
fæddist um 1520 og dó um 1590. Hann var
í fremstu röð klerka í Skagafírði á sinni
tíð, prófastur og fór nokkur ár með sýslu-
völd. Ámm saman sat hann i Glaumbæ og
andaðist þar. Gottskálk var áhugasamur um
fom fræði, samdi meðal annars annál sem
við hann er kenndur. Þá liggur eftir hann
mikil skrudda með margs konar efiii sem
kölluð er Syrpa Gottskálks í Glaumbæ og
er varðveitt í British Museum en þar er ein-
mitt útlegging hans á mórölsku hugleiðing-
unni:
Setning að skáktafli.
Allir þessir hlutir reiknast í sinni stétt
og stöðu sem eitthvert skáktaflsborð.
Það er skipað með sundurskiptilegum
reitum, svörtum og hvítum, hvað er
merkir tvenna undirstöðu mætrar og
bjartrar miskunnar af guðs hálfu, gefín
hans heimulegum mönnum sjmda með
margfaldri birti af vegna veralds kon-
ungs Iýðs. En það taflfólk sem fram er
sett yfír leikborði fyrir þessa heims lýði
er sundur greinist með skipan ýmisra
stétta um heimsins hálfur, allir eitt leidd-
ir og upp teknir af einni hirslu og undir-
stöðu kvenlegs kviðar, hveijir átta menn
hafs sundurgreinileg nöfn.
Kallast einn af þeim rex. Það þýðist
yfirvalds konungur síns undirgefíns
fólks. Ánnar kallast regina, það er
drottning; þriðji miles, það er sem einn
riddari vaskur; fíórði alfínus, það þýðir
einn biskup á vora tungu; fímmti rokus,
það svo gott sem rösklegur hrókur; ped-
inus, það er sem ein peðsnydda hafandi
minnst yfírlát af öllum þessum mönnum.
En þessi leiksháttur er svo felldur að
hver grípur af öðrum og stríðir upp á
annan og drepast burt af borðinu þar
til leikurinn er endaður. Eru þessir tafl-
menn þá með lagðir í fyrirætlaðan stað.
Hyggjum nú að glósa gang þessara
taflmanna. í þessum leik hefur konung-
urinn mikla makt eftir hætti yfír aðra
fram því að hann hefur liðugan gang
umhverfís sig og drepur menn á tvær
hendur. Það merkir að konunglegt vald
ber makt yfír alla sína undirmenn að
ákveðinni réttlætisreglu þótt hann megi
aila sér minni háttar menn og þeirra
hlut að sér taka því að hvort hann fer
nær sér eða fírr.
Regina, er sumir menn kalla frú, hef-
ur ganga skakkreitis og í bug því að
þess háttar kyn er hið ágjamasta. Fyrir
því kallast það bjúgt sem órétt er en það
er órétt sem án réttinda skeður.
Hrókus er merkjandi fyrir sig og sinn
ganga rétta dómara eða valdsmenn þá
sem fara eða eru um víðemi veraldarinn-
ar og þó hvergi hallt né skakkt af réttum
veg. Því að valdsmaðurinn á réttur að
vera, ella er hann ei réttferðugur, alla
hluti semjandi og setjandi með skyn-
semdar línu augum, þyrmandi í móti
réttu, hvers kyns sem í móti er eður í
gegn.
Hér endar þýðing séra Gottskálks áður
en hann hefur gert hinum mönnunum skil
en í þeim erlendu ritgerðum af þessu tagi,
sem varðveist hafa, er gerð grein fyrir þeim
öllum. Þar em biskupunum ekki vandaðar
kveðjur. Þeir ganga á ská bæði á skák-
borðinu og í lífínu en það merkir að ágimd-
in beini þeim af þröngum vegi dyggðarinn-
ar. Riddarinn gengur bæði beint og á ská
en það táknar annars vegar réttlætiskennd
hans en hins vegar ódyggðir. Peðið gegnir
hlutverki almúgamannsins. Það á einskis
annars úrkosta en ganga beint áfram en
það drepur á ská og fremur þá vitanlega
sjmd. Ef peð kemst upp í borð brejtóst það
í drottningu, sem gengur einmitt skakkreit-
is, og sýnir það að múgamaður, sem kemst
til mannvirðinga, verður ágjam og óréttvís.
Það er því ekki heppilegt fyrir alþýðumenn
að komast í hærri stöður en þeir em bomir
tiL
Fmmgerð þessarar hugvekju mun frá 13.
öld og í sumum handritum er jafnvel talið
að Innocentíus III páfí (1198—1216) sé
höfundur hennar. Það þykir þó afar hæpið
að svo voldugur guðsmaður lýsi biskupunum
sem jafii miklum vafagemsum og gert er í
ritgerðinni. Líklegri höfundur er John nokk-
ur af Waleys, velskur fransiskanmunkur
sem uppi var á síðari hluta 13. aldar og
samdi mikil lærdómsrit. Þykja ummælin um
ágjama klerka líklegri til að koma úr §öður-
staf betlimunks en umsvifasams páfa.
í tímans rás bættust nýjar líkingar smám
saman við. Ein sú vinsælasta var að minna
S að í lífinu, eins og skákinni, voru menn
alla ævi sömu stéttar, riddari var riddari,
kóngur kóngur o.s.frv. Þegar skák er lokið
eru taflmennimir látnir í poka og verða þá
allir jafnir því þar getur peðið lent ofan á
kónginum. Eftir dauðann eru jarðneskir
menn einnig jafnir, bændur, aðalsmenn og
kóngar, hversu mjög sem veraldarláninu
hefur verið misskipt í lifanda lífi.
Þá var það algengt að láta menn tefla
við djöfulinn eða dauðann. Það fer jafnan
á eina leið, að djöfullinn segir „skák“ og
ef ekki er bætt úr segir hann „mát“ og flyt-
ur sál mannsins til vitis. Það er ekki lítið
lagt undir í því tafli. í útleggingu í lokin
var jafnan minnt á að mönnum væri nauð-
sjmlegt að skrifta reglulega og hjálpa sálu
sinni með gjöfum og góðverkum til að vera
viðbúinn því að tefla endataflið erfíða við
dauðann.
Ein frægasta og ítarlegasta hugvekja
þessarar tegundar, eftir Jakob de Cessolis,
var samin á síðari hluta 13. aldar. Bæði er
hún löng og ítarleg, skipulega samin og
skýrleg í framsetningu. Hún skiptist í
Skák endar með vígaferlum. Lýsing úr
nokkra þætti og er fyrst sögð dæmisaga
eða dregin upp líking en síðar fylgir sið-
ferðileg útlegging. Hugvekja þessi barst
víða um Evrópu og Englendingum þótti hún
svo merkileg að hún er ein fyrsta bókin sem
prentuð var í Englandi, á síðasta fjórðungi
15. aldar.
Annars konar þróun var að einstökum
mönnum voru gefnir sérstakir eiginleikar.
Til dæmis má taka verk eftir dóminikana-
munk nokkum, meistara Ingold sem uppi
var á 15. öld, þar sem baráttan við dauða-
syndimar fer fram á skákborðinu. Skákin
sjálf vísar bæði til ofdrambs og auðmýktar
og sérhver skákmaður táknar ákveðið hug-
tak. Kóngurinn táknar rökhugsun, drottn-
ingin vilja og biskupinn minni. Riddarinn
er hermaður og hrókurinn dómari en peðin
hafa margs konar eiginleika. Taflborðið
táknar tímann þar sem hvftu reitimir merkja
daginn en þeir svörtu nóttina. Leikurinn á
taflborðinu er svo líking af mannlífínu og
baráttunni við djöfulinn og sjmdimar.
Notalegri líkingar er að fínna í fimalöngu
frönsku miðaldakvæði, sem kalla mætti ást-
arskák á íslensku. Þar er lýst dásemdum
lífsins I Ánægjugarðinum en söguhetjan
teflir þar m.a. við fegurðardís nokkra og á
taflið að lýsa tilfinningalegum samskiptum
þeirra. Eins og hjá meistara Ingolf eru tafl-
mennimir tákn um ýmislegt annað og meira
en sjálfa sig. Hvíta drottningarhrókspeðið
merkir Ld. æskuna og rísandi mána, ridd-
arapeðið fegurðina og rósavönd, biskupspeð-
ið einfaldleikann og lamb og þannig mann
fram af manni. Er þetta saman sett af mikl-
um lærdómi en þó hefur fræðimönnum tek-
ist að ráða í leikina og sýna hvemig skákin
tefldist. Lokin eru á þessa lund og verður
þá að hafa í huga að biskupinn gat aðeins
komist á flóra næstnæstu reiti við þann sem
hann stóð á og drottningin gekk einn reit
á ská.
Yngismærin hafði svart og lék: 1. — a4,
2. Kbl - a3, 3. Kal - Dc3, 4. Kbl - a2+,
5. Kal — Db2 mát.
Hvemig svo sem úrslitin urðu var hitt
víst að ástin sigraði, bæði á taflborðinu og
utan þess. Það er þó mun auðveldara að
tefla bara venjulega skák en táknmálsskák
af þessu tagi þegar allt kemur til alls.
Var vinsælt um langa hríð að setja sam-
an alls konar verk af líku tagi en þegar
kemur fram á 17. öld dofnar jrfír enda er
skáklistin þá komin á annan grundvöll.
Höfundur starfar á Þjóöskjalasafni.
Srönsku 15. aldar handriti.
E R L E N D A R
B Æ K U R
Guðbrandur Siglaugsson
tók saman
CHRISTOPHER HIBBERT:
ROME
THE BIOGRAPHY OF A CITY.
Penguin Books.
Þessu riti er ætlað að vera ágrip af
sögu Rómaborgar frá tímum hinna etr-
úrsku kónga til síðustu daga Mússólínis
jafnframt því að vera leiðsagnarrit þeim
sem skoða þessa aldagömlu og merkilegu
borg. Því síðamefnda til stuðnings eða
sönnunar er þriðji og síðasti hluti þess,
þar sem er að fínna upplýsingar um
bygKÍngar, legu þeirra, sögu og hvaða
listaverk þar er að fínna.
Fyrsti hluti ritsins nær frá örófínu og
fram jrfír endurreisn, sá næsti um aldim-
ar þar á eftir til daga fasismans. í eftir-
mála er lítillega fjallað um borg nútí-
Það kennir margra grasa í þessari bók
fræðimannsins Hibberts og eru margar
mjmdir í henni ásamt uppdráttum. Hún
er vitaskuld skemmtileg þar sem ekki
er nuddað lengi við hvert atriði, heldur
er lífí komið inn í allar frásagnimar.
Bókin er tæpar fjögur hundruð síður í
stóru broti og góðu.
PATRICIA HIGHSMITH:
THE TWO FACES OF JANUARY.
Penguin Books.
Rydal Keener var á flótta. Hann
kvaddi fjölskyldu sína í skyndi, sigldi frá
Bandaríkjunum austur um haf og sat
um kjurt í Aþenu. Hann var ekki sáttur
við lífíð. Hann var opinn fyrir öllu og
leitaði ævintýra. Hann vingaðist við Nico
sem átti innangengt í alla vafasama
kjallara borgarinnar, eignaðist vinstúlku
og sólin hamaðist við að skína, Rydal
var þrúgaður af tilbreytingaleysi og með
hjálp gamalla guða urðu þau á vegi hans
MacFariand og spúsa hans. Lífsháska-
leikurinn hófst með því og eins og Patric-
iu Highsmith einni er lagið, sest uggur
að lesandanum. Gæti það og komið fyrir
mig? Einatt er uggurinn um sannaða
sekt viðfangsefni höfundar og leikur frú-
arinnar slfkur að viðkvæmu fólki fínnst
hún hljóta að vera haldin djöfli. Þeir sem
á annað borð eru háðir Highsmith verða
ekki fyrir vonbrigðum með lestur þessar-
ar bókar sem konfi fyrst út árið 1964.