Lesbók Morgunblaðsins - 23.06.1990, Blaðsíða 2

Mynd sem aflvaki skáldskapar
Halldór Laxness hefur
sjálfur lýst hrifningu
sinni af útilegumanni
Einars Jónssonar og að
hann fékk vin sinn,
Guðmund frá Miðdal, til
að gera kápumynd eftir
höggmyndinni á
Sjálfstætt fólk
Meðal þess sem orðið
hefur Halldóri Lax-
ness að efniviði við
samningu skáldverka
sinna eru myndir af
einstaklingum og
listaverkum. Slíkir
áhrifavaldar á skáld-
verk hans hafa lítið verið kannaðir. Hér
skulu nefnd dæmi. Fyrst sem skáldið grein-
ir sjálft frá:
I
í fyrsta bindi ævisögu sinnar kemst
Halldór Laxness svo að orði um ljósmynd
Sigríðar Jónsdóttur úr Vogum við Mýrdal,
móður Jóns Sveinssonar (Nonna):
„Hver sem virðir fyrir sér ljósmynd
Sigríðar úr Vogum frá blómaskeiði ævi
hennar geingur þess ekki dulinn að mynd-
in er af glæsilegum kvenskörungi eins og
einlægt hafa verið á íslandi, og ekki í fom-
sögum einum; þó stundum kanski ekki
nema ein og ein öld ... Það var ljósmynd
þessarar konu sem ég hafði fyrir mér þeg-
ar ég var að gera tilraun til að lýsa Úu í
Kristnihaldi.“ (í túninu heima I. útgáfa,
bls. 158-159.)
Eftir EIRÍK JÓNSSON
Sigríður Jónsdóttir, móðir Jóns Sveins-
sonar, (Nonna).
II
í tímaritinu Óðni (XII. árgangur, bls.
76) er grein um Eggert Stefánsson söngv-
ara (1890-1962) ásamt mynd af honum,
þeirri sem fylgir þessari grein. Líklegt má
telja að skáldið hafi haft þessa mynd fyrir
sér þegar hann lýsti í Brekkukotsannál
mynd söngvarans Garðars Hólms sem
hékk uppi í stofum Brekkukots og Hringj-
arabæjar:
„En sú mynd er ég nú greini frá var
sérstök. Þessi ljósmynd var af úngum
manni með upplitníngarsvip, og sá á vánga
honum. Hann virtist sjá í draumleiðslu
einhveija undrasjón áleingdar; en einkum
léði þó klæðaburður hans myndinni andblæ
sem var óskyldur lífi okkar hér: hvítsterkj-
að hálslín, skínandi skyrtubijóst og lafa-
frakki með silkikraga sem stirndi á ...“
(Brekkukotsannáll I. útgáfa, bls. 35-36.)
Varla mun unnt að lýsa þessari mynd
af Eggert Stefánssyni með glæsilegri
hætti. Þyki einhveijum vafasamt að Hall-
dór Laxnes hafi haft þessa mynd fyrir sér
þegar hann lýsti þannig mynd Garðars
Hólms skal honum bent á eftirfamadi frá-
sögn Halldórs Laxness í Skáldatíma:
„Það er til marks um örlæti Eggerts
Stefánssonar að einusinni þegar hann var
Hallðór KlIJan luneii
Sfálfstæll fólk
n
Kápumynd Guðmundar frá Miðdal eftir
Útilegumanni Einars Jónssonar.
Eggert Stefánsson. „Þessi Ijósmynd var
af úngum manni með upplitníngarsvip
(t
staddur heima í Reykjavík en ég að fara
af landi brott kallaði hann mig í konsert-
sal í Gamla Bíó til að halda sérstaklega
fyrir mér saungskemtun þá sem hann efndi
til í bænum. Hann saung fyrir mér alla
saungskrána eins og hún lagði sig heilan
kvöldkonsert... Ég var einn áheyrenda í
þessum fimmhundruðmanna sal — og ein
gömul kona, móðir hans. Hann saung af
háijalli forklárunarinnar. Ég hef ekki kom-
ið á þær saungskemtanir er hafi haft
meiri áhrif á mig en þessi... Mörgum árum
síðar skrifaði ég skáldsögu um íslenskan
saungvara Garðar Hólm sem ekki saung
nema í eitt skifti og það fýrir móður sinni
daufri og blindri.“ (Skáldatími I. útafa,
bls. 255-256.)
III
I öðru bindi ævisögu sinnar segir Hall-
dór Laxness m.a. svo frá upphafi heila-
brota sinna um kotunginn:
„En hér er tími til kominn að gera loka-
játningu um reynslu, sem uppáféll mig í
bernsku og kynni að bera í sér frumglæði
heilabrota minna um kotúnginn frá önd-
verðu. Það er sagan um fyrstu líkneskjuna
sem hreif mig á ævinni, þegar ég stóð
líklega sjö ára gamall í fordyri íslands-
bánka andspænis myndinni af útilegu-
manninum eftir Einar Jónsson... Hvað sem
ég kynni að segja um Einar Jónsson ...
sínusinni hvað, þá er þessi mynd af mann-
inum sem kemur ofanaf fjöllum með barn
sitt í fánginu og konu sína dauða á bak-
inu, stafinn sinn og hundinn, enn hin sama
opinberun — og áskorun — og þegar ég
sá hana fyrst. Eg bað vin minn Guðmund
Rubens: Bildnis eines Gelehrten —
Mynd af lærðum manni. Alte Pinako-
tek, Munchen.
frá Miðdal að gera teikníngu af þessu
líkneski til að pjenta á kápuna af Sjálf-
stæðu fólki.“ (Úngur eg var I. útgáfa,
bls. 222.)
Spyija má hvort það listbragð skáldsins
í Sjálfstæðu fólki að Bjartur í Sumarhúsum
ber í sögulok Ástu Sóllilju dauðvona inn
í heiðina eigi ekki rót sina í túlkun Einars
Jónssonar á Útlaganum: „Loks þótti Bjarti
útséð um það, að_ stúlkan mundi fær til
gangs ... tók ... Ástu Sóllilju í fang sér
og sagði henni að halda vel um hálsinn á
sér ... Síðan héldu þau áfram.“ (Sjálfstætt
fólk I. útgáfa II. bindi, bls. 347.)
Útlagi Einars Jónssonar táknar í raun
sérstök íslensk örlög, sögulok sem að
nokkru má lesa úr það sem á undan fór.
Að því leyti standa lok sögu Bjarts í Sum-
arhúsum nær Útlaganum en áþekkum at-
riðum í erlendum bókmenntum. í umfjöllun
dr. Peters Hallbergs um Sjálfstætt fólk í
bók hans Hús skáldsins er Útlaginn ekki
nefndur. Skylt er að geta þess sem dr.
Hallbeyg segir þar um sögulokin: „Bjartur
með Ástu Sóllilju deyjandi í fangi sér
minnir á áþekkt átriði í einu stórbrotnasta
leikriti heimsbókmenntanna Lear konung
með Kordeliu andvana í örmum sér.“ (Hús
Skáldsins I. bindi, bls. 246. Þýðing Helga
J. Halldórssonar.)
IV
Meðal handrita íslandsklukkunnar sem
varðveitt eru í Landsbókasafni er minnis-
bók (nefnd Minnisbók b) sem Halldór Lax-
ness safnaði í efni sem hann notaði við
samningu skáldverksins. í minnisbókinni
er að fínna lýsingar skáldsins á málverkum
nokkurra hollenskra málara á sautjándu
öld. Þessar lýsingar voi-u fyrst prentaðar
í grein dr. Peters Hallbergs, íslandsklukk-
an í smíðum, sem birtist 1957 í Árbók
Landsbókasafns íslands 1955-1956. Grein
dr. Hallbergs fylgdu hvorki myndir af þess-
um málverkum né upplýsingar um hvar
þær væri að finna. í ritinu Rætur íslands-
klukkunnar, sem Hið íslenska bókmennta-
félag gaf út árið 1981, eru birtar nokkrar
myndir af þessum málverkum á milli blað-
síðna 104 og 105 ásamt lýsingum skálds-
ins á þeim. Þar er einnig sýnt hvernig
Halldór Laxness nýtti sér þær við samn-
ingu íslandsklukkunnar. Sem dæmi um
þessar myndir má nefna mynd Peters
Pauls Rubens (1577-1640): Bildnis eines
Gelehrten, sem fylgir þessari grein. Um-
fjöllun Halldórs Laxness um þessa mynd
tekur næstum eingöngu til klæðnaðar þess
sem myndin er af. Þar segir meðal ann-
ars: „ ... hvítur kragi uppúr hálsmálinu (í
áttina við Byron-kraga) utan yfir geysivíð
kápa eða sloppur úr gljáandi efni svörtu
með afarháan kraga sem geingur beint
(óklofinn) niður í og alveg niðrúr þegar
maðurinn situr (eins og á prestshempu enn
í dag) ... “ Þessi lýsing ásamt bókinni í
handarkrika mannsins á mynd Rubens
virðist hafa orðið kveikjan að eftirfarandi
í íslandsklukkunni: „Loks kom mikill
virðíngarmaður akandi, í alvíðri hempu ...
og guðsorðabók á ístrunni. Ef þessi maður
var ekki sjálfur Hollandsbiskup var hann
að minsta kosti prófasturinn til Rotterd-
amsþínga ... “ (I. útgáfa, bls. 158.)
Hér hafa verið tilgreind dæmi um mynd-
ir og listaverk sem orðið hafa Halldóri
Laxness aflvakar í sköpunarstarfi. Rann-
sókn á slíkum vinnubrögðum við samningu
skáldverka væri verðugt verkefni í þeirri
grein bókmenntafræðinnar sem hefur það
hlutverk að varpa ljósi á tilurð þeirra.
Höfundur er eftirlaunamaður.