Lesbók Morgunblaðsins - 21.09.1991, Blaðsíða 2

Oþekkar stelpur í norsk-
um nútíinabókmenntum
að er allt öðru vísi með þig en okkur. Við erum
svo uppteknir af hinu listræna formi, við sköp-
um list — þú bara skrifar.“
Þessum orðum var beint til Herbjorg Wassmo,
í bókmenntaþætti í norska sjónvarpinu. Með
henni voru tveir karlar, sem mér finnst vera
miðlungs höfundar. Þið hefðuð átt að sjá
svipinn sem kom á Herbjorg! Hún brosti
fallega, en það var eitthvað svo ólýsanlega
íronískt í brosinu, að mesta fát kom á mann-
inn sem var að enda við að segja að hún
kynni ekki til verka sem rithöfundur.
Allir sem horfðu á þáttinn vissu að hún
hafði fengið bókmenntaverðlaun Norður-
landaráðs. Bækur hennar seljast í tugþús-
undum eintaka í Noregi og hafa verið þýdd-
ar á fjölmörg tungumál. Herbjorg Wassmo
er einn af fáum norrænum rithöfundum sem
hefur slegið í gegn á hinum harðsótta
Ameríkumarkaði og velgengni hennar er
engin tilviljun.
SAGAN UmÞÓRU
Bækumar þrjár um Þóru hafa komið út á
íslandi í þýðingu Hannesar Sigfússonar,
Liv Költzow
skálds. Sagan um Þóru gerist í litlu sjávar-
plássi í Norður-Noregi. í fyrstu bókinni, -Hús-
inu með blindu glersvöiunum, fáum við að
vita að stjúpfaðir Þóru, Henrik, hefur örkuml-
ast í seinni heimsstyijöldinni. Hann er bitur
maður, fullur af hatri og kennir Þjóðverjum
um líkamlega og félagslega ósigra sína. Hat-
rið gefur honum eins konar „rétt“ til að níð-
ast á Ingiríði, konu sinni, sem var „þýskara-
hóra“. Dóttur hennar, „þýskarakrakkann"
Þóru, misnotar hann kynferðislega. Sifjaspell-
in gera allt líf Þóru tvöfalt. Undir hinu eðli-
lega lífí hennar er alltaf annað líf, líf sem
enginn veit um nema þau tvö, líf sem gerir
allt sakleysi, alla einlægni bemskunnar að
lygj-
I lok fyrstu bókarinnar er Henrik dæmdur
í fangelsi fyrir íkveikju. í annarri bókinni,
Þögla herberginu, sjáum við hvemig Þóra
byijar hægt og varlega að byggja upp nýja
sjálfsmynd í fjarvem stjúpans. Hún virðist
vera að breytast í eðlilegan ungling en hún
er óhemju viðkvæm, óörugg með sig og hægl-
át. Hún er samt á réttri leið. Þá kemur stjúp-
inn heim aftur og áður en Þóra fer burt í
gagnfræðaskóla að hausti, ræðst hann á hana
og nauðgar henni.
Eftir að Þóra er byijuð í skólanum uppgöt-
var hún að hún er vanfær eftir stjúpföðurinn.
Um veturinn fæðir hún andvana bam og urð-
ar það utan við þorpið. Þar hefst síðasta bók-
in um Þóru, Húðlaus himinn.
í þriðju bókinni um Þóru fylgjumst við með
baráttu hennar við að halda viti, en aftur og
aftur rennur texti hennar inn í orðræðu geð-
veikinnar, persónuleikinn sem hún berst við
að byggja upp, leysist upp aftur og aftur.
Þóra litla er „þýskarakrakki", ástarbarn,
sem samfélagið getur ekki fyrirgefið, fremur
en Henrik. Hún er „smán“ móðurinnar og
samband þeirra mæðgna er óhemjulega flók-
ið og blendið. Sifjaspellin eru ekki orsök þess,
þau skerpa aðeins innri átök sem em byggð
inn í persónugerð Þóm sjálfrar.
Herbjerg Wassmo
Greinin er birt í tilefni
norskrar viku, sem nú
hefst. Á henni verða
sýndar norskar
kvikmyndir í
Háskólabíói, norsk
leiksýning verður í
Norræna húsinu ásamt
myndlistarsýningu og
fyrirlestur verður haldinn
uni norskar kvikmyndir.
Eftir DAGNÝJU
KRISTJÁNSDÓTTUR
MYNDIR
Á sama hátt og vemleikinn er alltaf tvöfald-
ur, alltaf vafa undirorpinn, er viðhorf hennar
til málsins fullt af vantrú. Orðin merkja ekki
það sem aðrir halda. Þau em full af persónu-
legum hliðarmerkingum sem gera þau tví-
ræð, margræð, lauslát og óáreiðanleg. Það
er skynjunin sem skiptir máli, ekki skynsem-
in. Það em myndir, myndhverfingar, sem
segja frá því sem máli skiptir, ekki skipulagð-
ar frásagnir. Og í samræmi við þetta er texti
Þómbókanna svo myndríkur að myndimar
tengjast hver í aðra í keðjum sem tengja ólík
skynjunarsvið. Sjón, heyrn, ilman, bragð og
snerting em tengd á óvenjulegan hátt eins
og: „Það gnast í rödd Ingiríðar eins og í frosn-
um lökum á snúmnni þegar vindurinn blés.“
KVENNATEXTI
Það hefur oft verið sagt að Herbjerg
Wassmo sameini hið nýja og hið gamla í
bókum sínum; hið gamla hefur þá átt að vera
raunsær frásagnarháttur hennar, hið nýja
lýsingin á örlögum stúlkubarns sem verður
fómarlamb sifjaspella. Að mínu mati er þessu
þveröfugt farið.
Hið gamla í Þómbókunum em sifjaspellin
sem þar koma fram, þau em einmitt eitt elsta
bókmenntaminni sem um getur og nægir að
Cecile Löveid
minna á Ödipus konung. Hin átakanlega saga
sem Herbjorg Wassmo segir um þýskarahór-
una norsku og bam hennar hefur líka verið
sögð áður í norskum eftirstríðsárabókmennt-
um.
Hið nýja er hins vegar frásagnaraðferð
Herbjorg, sem er ekki hefðbundin raunsæis-
aðferð. Hún reynir stöðugt að miðla skynjun-
um og reynslu sem eiga ekki heima í því sem
kallað hefur verið „raunsæi", „rökvísi" eða
„skynsemi". Herbjorg Wassmo miðlar reynslu
kvenna, reynslu kvenlíkamans og þeirri
reynslu sem fólgin er í orðræðu geðveikinnar.
Bækur hennar hafa orðið metsölubækur
og það hefur stundum verið notað til að draga
bókmenntalegt gildi þeirra í efa. Menn vita
að konur em meirihluti lesenda í dag, 60%
þeirra sem kaupa bækur í Noregi eru konur,
og trúlega em konur enn hærra hlutfall þeirra
sem lesa bækur. Smekkur hins lesandi fjölda
er íhaldssamur, segja menn, og gefa sér svo
að bækur Herbjorg séu íhaldssamar í formi
og frásagnaraðferð. Það eru þær ekki. Tug-
þúsundir kvenna, í Noregi, á íslandi, í Evrópu
og Ameríku hafa einfaldlega samþykkt leit
hennar að nýrri skrift, sinni skrift, okkar
„NÓRA LITLA ...“
Liv Koltzow (f. 1945) lýsir því í sögum
sínum hvemig vel uppaldar norskar stúlkur
takast á við líf sem reynist undarlega ólíkt
þeirri tilvem sem þ_ær höfðu verið búnar und-
ir. Menningarárekstrar á milli bama og for-
eldra, á milli sveitarinnar og stórbæjarins, á
milli mállýskunnar heima og ríkismáls bæj-
anna, á milli stráka og stelpna — allt þetta
einkennir bækur norskra kvenna eftir stríð.
Og öll þessi átök verða harðari en ella í ljósi
þess að norskar smástelpur fá enn strangara
uppeldi en íslenskar stöllur þeirra. Skilgrein-
ingin á því hvað „góð stúlka“ sé er ennþá
þrengri þar en hér. Það er kannski skýring
á því hvers vegna óþekkar stelpur í norskum
bókmenntum gera uppreisnir sem um munar.
„Þú verður að drepa foreldra þína til að verða
fullorðin", sagði Cecilia Loveid einu sinni í
viðtali.
Liv Koltzow fylgdi nýju kvennahreyfing-
unni að málum á áttunda áratuginum eins
og Bjorg Vik (f. 1935) og fleiri mjög góðir
rithöfundar. Bjarg Vik skrifaði meðal annars
um kynferði kvenna, vaknandi hvatir bam-
ungra telpna 'og spennuna í kringum hitt
kynið. Hún og Liv Koltzow skrifuðu líka um
ungar konur sem giftast af því að til þess
er ætlast af þeim, en finnst þær svo vera að
kafna í hjónabandi sínu. Þær bijóta af sér
fjötrana og fara sína leið eins og Nóra hjá
Ibsen forðum. En það var kannski ekki svo
einfalt. „Nóra litla, hvert ætli þú hafir svo
sem getað farið?“ spyr Vilborg Dagbjartsdótt-
ir í ljóðinu „Erfiðir tímar“. Og hún bætir við:
„Kona með þitt uppeldi/og þessar líka hug-
myndir um karlmenn."
Á níunda áratugnum hafa kvenlýsingar
bæði Bjorg Vik og Liv Koltzow orðið flókn-
ari: Bjorg skrifar Ijóðrænna en áður, Liv heim-
spekilega.
í skáldsögunni Hver er með andlitið þitt?
sem kom út árið 1988, lýsir Liv Kolzow vel
uppalinn norskri stúlku sem heitir Helen. Hún
giftist, eignast börn, verður ástfangin af gift-
um manni, Axel, og það leiðir til tveggja hjón-
askilnaða og nýs sambands. Söguefnið er eig-
inlega ansi banalt, en Liv Koltzow gerir úr
því bókmenntaverk sem er allt annað en ban-
alt. í hennar meðförum ijallar saga Helenar
um tilvistarlegar spumingar sem varða alla.
Helen er hryllilega óhamingjusöm þegar
hún hittir Axel en hún veit. ekki hvers vegna.
Vandamál hennar eru alls ekki stórvægileg
og þó finnst henni líf sitt einskis virði. Hvað
er að? Hún veit það ekki, en hún ætlar að
komast að því.
ÁSTIN
Helen „velur“ að verða ástfangin í Axel
af því að hún getur litið upp til hans og hún
„velur“ hann í raun til að gera hann að sál-
greinanda sínum. Bókin segir frá sálgreiningu
eða sjálfsgreiningu Helenar þar sem Axel er
sá sem hlustar, spyr réttra spurninga og neit-
ar að gefa henni þau einföldu, hefðbundnu
svör sem eru svo „rétt“ út frá skilningi samfé-
lagsins, svo „röng“ fyrir Helen persónulega.
Liv Koltzow hefur stundum verið tengd við
nýju, frönsku skáldsöguna og það með réttu.
I bókinni Hver er með andlitið þitt? lifir um-
hverfi persónanna, hlutunum umhverfis fólk
er lýst í smáatriðum á kostnað atburðarásar
sem verður nánast kyrrstæð á köflum. Það
sem mestu máli skiptir er þó miskunnarlaus
greining bókarinnar á eðli ástarinnar; afbrýði-
seminni, þránni eftir að eiga hinn elskaða og
óttanum við að hinn elskaði eigi mann.
Vanhæfni Helenar til að elska tengist van-
hæfni hennar til að bera ábyrð á hvötum sín-
um og tilfinningum sem henni hefur verið
kennt að bæla kerfisbundið svo að hún megi
fylla flokk hinna „góðu stúlkna“. Reiði sinni
beinir Helen inn, gegn sjálfri sér eins og
Þóra Herbjorg Wassmo. Helen og Þóra gætu
aldrei „drepið foreldra sína“ — en það geta
persónur Cecillu Loveid.
Á SVIÐINU
Cecilia Loveid (f. 1951) vakti strax at-
hygli með sérkennilegum prósaljóðrænum
sögum sínum á áttunda áratugnum. Svo fór
hún yfír í leikritin. Leikrit hennar frá níunda
áratugnum: Veturinn rifnar, Jafnvægiskona
og Tvöföld nautn — svo að nokkur séu nefnd
— eru hreint ekki auðskilin. Þau eru módem-
istisk, skrifuð í anda fáránleika og hræðilega
fyndin á köflum um leið og hinn harmræni
tónn þeirra er sterkur og áleitinn. Leiktextar
hennar minna um margt á texta Nínu Bjark-
ar Ámadóttur og á sama hátt og hún byggir
Cecilia Loveid upp sinn eigin táknheim.
Cecilia notar hinn bemska ástarþríhyrning:
móður-föður-barn, í óteljandi formum og með
ýmiss konar hlutverkaskiptum og hlut-
verkablöndun. Persónur hennar eru grimmar
í ástum sínum, allir svíkja alla, ekkert stend-
ur eftir að leikslokum nema hjálparvana þrá
mæðranna eftir að gefa líf og hlúa að lífí.
Eins og oft vill verða kom upphefð Cecillu
Laveid frá útlöndum. þegar hún fékk hin virtu
Prix Italia-verðlaunin fyrir útvarpsleikritið
Mávaætumar, árið 1983, kom fjörkippur í
landsmenn hennar sem byijuðu þá að kvik-
mynda leikrit hennar fyrir sjónvarp og sýna
henni margvislegan sóma.
Norska kvenna-
BÓKMENNTASAGAN
Hér hefur færra verið sagt en skyldi um
norskar kvennabókmenntir í dag. Ur því geta
lesendur hins vegar bætt með því að lesa
Norsk Kvennelitteraturhistorie, sem kom út
í þremur bindum hjá Pax-forlaginu í fyrra.
Þar má sjá hvemig bókmenntir kvennanna
mynda sterka og spennandi hefð sem er
stundum samhliða og í samræðu við bækur
karlanna, en fer þó oft aðrar leiðir, sínar eig-
in leiðir. Ferðin hefur þó sameiginlegt mark-
mið: að auka skilning okkar, virðingu og ást
hvers á öðru.
Höfundur er bókmenntafræðingur.