Lesbók Morgunblaðsins - 14.05.1994, Blaðsíða 4

Lesbók Morgunblaðsins - 14.05.1994, Blaðsíða 4
Fuglabjarg: Geldungur í Vest- mannaeyjum. Ljósm.: Björn Rúriksson. Sj ófuglanytj - ar Islendinga fyrr á tímum INNGANGUR slendingar hafa allt frá landnámi nýtt sér þann óhemju matarforða sem fuglabjörg landsins, eyjar, hólmar og sker hafa boðið upp á á vorin og fram eftir sumri. Mun óhætt að segja, að byggð hefði trúlega ekki getað viðhaldist og dafnað á þessu Verulegur lífsháski fylgdi nýtingu þessara hlunninda. Prestþjónustubækur frá fyrri öldum eru fáorðar um slysin, en segja þó sína sögu: „Dó af steinakasti“, eða „Hrapaði úr bjargi“. Stundum gáfu sig hillur eða bjargbrúnir, bergnef sprungu fram eða vaður slitnaði. Eftir SIGURÐ ÆGISSON eylandi norður í höfum, ef þessara gull- kistna hefði ekM notið við, einmitt á “hættu- legasta“ eða viðkvæmasta tíma -eftir harðan vetur t.a.m., þegar alit, sem kallast gat matur, var uppurið í heimilunum, og þörfin orðin brýn á nýmeti, mönnum til lífs og heilsu. En nú eru breyttir tímar. Flestir hafa í dag nóg til hnífs og skeiðar, og hin foma íþrótt er ekki stunduð af sama kappi og áður, heldur kannski meira fyrir ánægjuna, sem tilbreyting frá amstri og streitu hvers- dagsins. Og vegna hinna breyttu lífshátta, eru þeir fáir orðnir, sem vita hvað með þurfti, er lagt var í eggja- eða fuglaleið- angra gamla samfélagsins. Því er ekki úr vegi, undir lok 20. aldar, að horfa svolítið til baka, glugga í fornar skræður, og kynn- ast verklagi og siðum, og orðum og hugtök- um, sem notuð voru í þessum slag. Verður hér mest stuðst við grundvallar- rit Lúðvíks Rristjánssonar, um íslenska sjávarhætti. ÚTBÚNAÐUR TlL BJARGFERÐA Til að sækja fugl í bjarg þurfti sérstakan útbúnað. Sigamaðurinn eða fyglarinn hafði ákveðna festi til að síga í niður. Hún var ýmist kölluð bjargvaður, sigvaður, bjarg- festi, sigafesti, eða þá bara festi eða vaður. Elsta dæmi um bjargfesti er frá 13. öld. Er þó talið vafalaust, að slík festi hafí þá verið búin að notast lengi með þjóðinni, eða allt frá þeim tíma er landsmenn höfðu eign- ast svo margt nautgripa, að þeir höfðu ráð á mörgum, völdum húðum. En allt fram á 19. öld var ekki um að ræða nema leðurfestar. Itarleg lýsing er til af Drangeyjarfesti frá Lundi kominn á skot. Ljósm.: Sigurgeir Jónasson. miðri 18. öld. Festin var í eigu Hólastóls, og metin á 20 ríkisdali specíumyntar. Hún var gerð af sjö þáttum, úr þykkasta naut- sleðri og fóru í hana 16 húðir. Einnig eru dæmi um að þættir í slíkri festi hafi verið átta eða m'u. Ekki voru allar húðarfestar fléttaðar sam- an úr þáttum. En strengurinn var að sjálf- sögðu hafður miklu breiðari, ef hann var einn. Til er bútur úr slíkri leðurfesti frá Vestmannaeyjum, er menn telja að hafi upprunalega verið 6,0-6,5 sm breið. Nauts- húð í vað mátti helst ekki vera af yngri grip en þrevetra. Hann var síðan lýsisborinn og reyndur á ýmsan hátt, áður en mönnum þótti óhætt að nota hann til siga. Víða áttu menn löngum erfitt með að koma sér upp bjargfesti, sökum þess hve margar stór- gripahúðir þurfti til. Var þá í staðinn farið að neðan og klifrað upp í neðstu hillurnar í björgunum. Þannig var t.d. á Homströnd- um um miðja 18. öld. En þar eru líka til heimildir um, að notaðar hafi verið sigafest- ar úr hrosshúð. Með góðri endingu áttu leð- urvaðir að geta enst í 20 ár. Á seinni hluta 19. aldar fara menn að nota kaðla í bjargfest- ar, og þá helst franska. Stundum vora hafðir feras konar vaðir í signingum: eggjavaður, mannvaður, fugla- vaður, og leynivaður. Þá var líka til svo- nefndur handvaður, fyrrum oft úr útsels- skinni. Hann var notaður til að fara upp í bjargið af jafnsléttu, en ekki til siga. Til að særa ekki festina við bjargbrán var líka notaður margs konar útbúnaður, misjafn þó eftir landshlutum. Hann var yfii-- leitt úr tré, og ýmisst nefndur bjargstokk- ur, festarstokkur, bránás, bjarghjól, eða bránahjól. Var svo tryggt með ákveðnum ráðum, oftast einhvers konar hæl (fest- arhæl, spannhæl, bjarghæl), að halda þess- um búnaði í réttum skorðum. í bjargstokk var stundum notað hvalbein. Vestmannaey- ingar notuðu þó hvorki stokk né bránahjól. Utbúnaður til bjargferða var fluttur á hestum, þar sem unnt var að koma því við, en annars staðar, eins og t.d. á Horni og í Hælavík, báru menn allt sjálfir. Og þar sem eyjar voru, þurfti að ferja allt á skipum og bátum. Á ákveðnum stöðum við bjarg eða í, var numið staðar, og Guð beðinn um að halda verndarhendi sinni yfir leiðangrinum eða þá sérstaklega fyglingnum. Þessi iðja hefur látið eftir sig örnefni víða í björgum lands- ins, eins og t.d. Altari í Drangey, og Bæna- bringur í Súlnaskeri gefa til kynna. Klæðnaður þurfti að vera góður og hlýr, en taka að öðru leyti mið af aðstæðum. Undir derhúfu var stundum höfð korkplata, til varnar steinakasti. í kringum árið 1920 fóru Hornstrendingar að nota stálhjálma, og aðrir fylgdu í kjölfarið, t.d. Drangeyjar- menn og Skaftfellingar. SlGIÐ TlL EGGJA Ef sigið var til eggja fór sigmaður í eggja- skyrtu (Látrabjarg), hvippu (Hornstrandir), sigmannsskyrtu eða hempu (Skagafjörður),

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.