Lesbók Morgunblaðsins - 02.09.1995, Blaðsíða 4
BIÐRÖÐ við Stjörnubíó: Reykjavíkurævintýri Bakkabræðra sýntþar haustið 1951.
A sama tíma var verið að sýna Niðursetninginn í Nýja bíói.
Á aldarafmæli kvikmyndalistarinnar
ARIN TOLF
fyrir daga Sjónvarps og Kvikmyndasjóðs
slenska kvikmyndavorið“ svokallaða, sem hófst með
stofnun Kvikmyndasjóðs íslands árið 1978 og fyrstu
úthlutuninni, sem fylgdi í kjölfarið ári síðar, er í
hugum margra hið raunverulega upphaf „alvöru“
bíómyndagerðar á íslandi. Allt sem gert hafði verið
Viðbrögð almennings og
gagnrýnenda við
kvikmyndagerð áranna
tólf frá 1944-1957 lýsir
miklum væntingum og
trú á að þessi
menningarstarfsemi væri
komin til frambúðar.
Myndunum Milli Qalls
og Qöru og Síðasta
bænum í dalnum var afar
vel tekið.
Eftir
ERLEND SVEINSSON
á bíómyndasviðinu fram að þeim tíma er af-
greitt samkvæmt þessari söguskoðun sem
áhugamennska og minnst á hana með góðlát-
legri vorkunsemi, þegar fjallað er um íslenska
kvikmyndagerð í ræðu eða riti. En er þetta
sanngjarnt mat? Hvað um árin tólf frá 1944
til 1957 og þær væntingar sem íslensk kvik-
myndagerð vakti þá í huga almennings, gagn-
rýnenda og kvikmyndagerðarmannanna
sjálfra? Var ekkert vorlegt yfir þessum árum?
Framan af árum heimstyijaidarinnar síðari
var heldur lítið um að vera í kvikmyndagerð
á vegum íslendinga, ef undan er skilin kvik-
myndataka Lofts Guðmundssonar fyrir
Reykjavíkurborg og Hitaveitu Reykjavíkur.
Hins vegar var bíósókn með besta móti, fór
raunar stöðugt vaxandi og gera má ráð fyrir
að þjóðin hafi kynnst áhrifamætti fréttakvik-
mynda stríðsáranna, sem sýndar voru á und-
an bíómyndunum og gegndu áhrifamiklu
fjölmiðlunarhlutverki hér heima ekkert síður
en úti í hinum stríðshijáða heimi. Þessara
áhrifa átti eftir að sjá stað á næstu árum í
fjölgun kvikmyndahúsa og ótrúlegri grósku
í gerð íslenskra frétta- og heimildarkvik-
mynda til sýningar í kvikmyndahúsum.
Heimildarmyndaárin
FIMM, 1944-1949
Þessi gróska í kvikmyndaframleiðslunni er
sérstaklega áberandi á tímabilinu 1944 -
1949 og er freistandi að líta á þennan stutta
tíma sem eins konar plægingu akursins fyrir
gerð bíómyndanna, sem á eftir fylgdu. Á
þessu fimm ára tímabili eftir lýðveldisstofn-
unina varð til ótrúlegur fjöldi frétta- og heim-
ildarmynda, sennilega hátt í 30 myndir. Og
það sem vekur enn meiri athygli er að á þess-
um fímm heimildarmyndaárum urðu frumsýn-
ingar á frétta- heimildarkvikmyndum í kvik-
myndahúsunum ekki færri en 17 talsins. Það
vekur einnig athygli að á þessu fimm ára
tímabili eða þar um bil bætast fjögur kvik-
myndahús við í hóp bíóanna þriggja, sem
fyrir voru í Reykjavík auk þess sem elstu
bíóin í Reykjavík, Gamla bíó og Nýja bíó fara
út í umfangsmiklar endurbætur á salarkynn-
um sínum (1947). Af nýju bíóunum fjórum
voru Trípolíbíó (1947) og Hafnarbíó (1948)
reyndar áframhald bíóstarfsemi, sem verið
hafði á stríðsárunum á vegum hersins en
Austurbæjarbíó (1947) og Stjörnubíó (1950)
voru glæsilegar nýbyggingar til kvikmynda-
hússreksturs. Svo var einnig um Bæjarbíó í
Hafnarfírði (1946) sem hóf nú samkeppni við
Hafnarfjarðarbíó, sem fyrir var þar í bæ og
hafði verið endurnýjað á stríðsárunum.
Lýðveldisstofnunin árið 1944 olli því að
kvikmyndagerðin komst á nokkurn skrið eftir
að hafa dregist saman á styijaldarárunum
miðað við árin þar á undan. Gerðar voru tvær
kvikmyndir um lýðveldisstofnunina, heimild-
arkvikmynd að tilhlutan Þjóðhátíðarnefndar,
sem Kjartan Ó. Bjamason var fer.ginn til að
stjóma og heimildarkvikmynd Óskars Gísla-
sonar, ljósmyndara, sem hann gerði að eigin
frumkvæði. Eiginlega var hér um fréttakvik-
mynd að ræða hjá Óskari, því með því að
framkalla efnið sjálfur tókst honum að vinna
svo hratt, að mynd hans varð tilbúinn til sýn-
ingar fyrir almenning aðeins þremur dögum
eftir að hátíðahöldunum lauk. Þannig kom
Óskar Gíslason eins og stormsveipur inn í
íslenska kvikmyndagerð í upphafí þessa tíma-
bils, sem hann átti eftir að setja mark sitt á
svo um munaði. Fljótlega eftir lok styijaldar-
innar hóf Óskar að taka fréttamyndir í
Reykjavík, sem hann hafði hug á að yrðu
fastur liður í sýningum kvikmyndahúsanna.
Fyrsta fréttamyndasyrpan í fullri bíómynda-
lengd var sýnd í Tjarnarbíói í apríl árið 1947.
Ekki samdist um nógu háar greiðslur fyrir
þessa þjónustu til að hún gæti bprið sig fjár-
hagslega. Um líkt leyti hafði Óskar einnig
byijað tökur á Reykjavíkurmynd sinni, sem
gerð var í tilefni af 160 ára afmæli borgarinn-
ar og nefndist Reykjavík vorra daga. Þessi
mikli heimildarmyndabálkur var gerður í
tveimur hlutum og var fyrri hlutinn frumsýnd-
ur í febrúar 1947 en sá síðari haustið 1948.
Atkvæðamesti kvikmyndagerðarmaður
okkar á árunum milli stríða, Löftur Guð-
mundsson, frumsýndi nýja Islandsmynd
haustið 1947, sem hann nefndi ísland og var
fyrsta 16mm kvikmynd hans og litmynd að
auki. Upp úr því fór Loftur að undirbúa gerð
fyrstu íslensku bíómyndarinnar.
Heimildarmyndaframleiðslan tók nýjan
fjörkipp með Heklugosinu árið 1947. Þá var
það sem Ósvaldur Knudsen_ kom til sögunnar
(Eldur í Heklu, 1947) en Ósvaldur átti eftir
að verða einn afkastamesti heimildarmynda-
gerðarmaður okkar er fram liðu stundir og
hljóta frægð víða um heim, einkum fyrir eld-
gosamyndir sínar. Fjöldi annarra heimildar-
myndamanna gerði myndir um Heklugosið,
þeirra á meðal voru Steindór Sigurðsson og
Árni Stefánsson, Loftur Guðmundsson, Kjart-
an Ó. Bjamason, Guðmundur frá Miðdal,
Vigfús Sigurgeirsson og Sören Sörenson.
Fimmta árið, 1949, er einstakt furðuár í
íslenskri heimildarmyndasogu, því þá er boðið
upp á ekki færri en 11 heimildarmyndafrum-
sýningar í bíó og amk. 14 titlar sýndir. Merki-
legust þessara mynda er vafalaust heimildar-
mynd Óskars Gíslasonar, Björgunarafrekið
við Látrabjarg, sem frumsýnd var 8. apríl í
Tjarnarbíói. Myndin þótti þegar í upphafi
vera einstakt afrek í heimildarmyndagerð
enda voru aðstæður allar og tilviljun atburða-
rásarinnar við gerð myndarinnar með miklum
ólíkendum. Rúmlega 16 þúsund manns sáu
mypdina í fyrstu atrennu en hún hefur verið
mikið sýnd allar götur síðan, bæði hér heima
og erlendis. Látrabjargsmyndin var að hluta
sviðsett og svo var einnig um fyrri hluta
Reykjavikur vorra daga. Eftir gerð Látra-
bjargsmyndarinnar gat Óskar fylgt í fótspor
Lofts Guðmundssonar, sem frumsýnt hafði
fyrstu íslensku leiknu talkvikmyndina í byijun
ársins 1949. Og áður_ en árið hafði runnið
sitt skeið á enda var Óskar kominn á fullan
skrið með að undirbúa gerð fyrstu leiknu
myndar sinnar.
MILLI fjalls og fjöru, fyrsta íslenska talmyndin: Sýslumaðurinn (Brynjólfur
Jóhannesson) handtekur kotungssoninn (Gunnar Eyjólfsson). Myndin fjallar
um viðskipti sýslumannsins og kotungssonarins, sem er ákærður - vitanlega
ranglega - fyrir sauðaþjófnað. Að sjálfsögðu er þetta svo kryddað með smá-
ástarævintýrum (Myndatexti Morgunblaðsins daginn eftir frumsýningu).