Lesbók Morgunblaðsins - 23.09.1995, Blaðsíða 2

Mynd: Bjarni Ragnar.
Skáldið sem lofaði örlæti konungs, sigursæld og frægð, hafði þegið „vammi
firrta íþrótt“ sína af Óðni. Skáld gat eflt hamingju konungs, en væri skáld-
inu misboðið gat það jafnvel steypt voldugum höfðingjum með níði.
sögunnar geyma þessa minningu um sam-
keppni og afbrýðisemi skáldanna.
Sjónarhomið er breiðara í frásögn Heims-
kringlu en í Fóstbræðra sögu.
Ólafur konungur liggur andvaka á bæn,
sofnar þó rétt undir morgun en vaknar þeg-
ar dagur rennur. Hann spyr um Þormóð,
sem er þar nær, segir þá konungur við
Þormóð: „Tel þú oss kvæði nokkuð". Þor-
móður settist upp og kvað hátt mjög, svo
að heyrði um allan herinn. Hann kvað
Bjarkamál hin fornu og er þetta upphaf:
Dagur er upp kominn
dynja hana fjaðrar,
míl er vílmögum
að vinna erfiði;
vaki æ og vaki
vina höfuð,
allir enir seðstu
Aðils of sinnar
Hár enn harðgreipi,
Hrólfur slgótandi,
ættum góðir menn,
þeir er ekki flýja,
vekka yður að víni
né að vífs rúnum,
heldur vekk yður að hörðum
Hildar leiki.
Þá vaknaði liðið. En er lokið var kvæðinu,
þá þökkuðu menn honum kvæðið og fannst
mönnum mikið um og þótti vel til fundið
og kölluðu kvæðið Húskarlahvöt. Konungur
þakkaði honum skemmtan sína. Síðan tók
konungur gullhring, er stóð hálfa mörk, og
gaf Þormóði. Þormóður þakkaði konungi
gjöf sína og mælti: „Góðan eigum vér kon-
ung, en vant er nú að sjá, hversu langlífur
konungur verður. Sú er bæn mín, konung-
ur, að þú látir okkur* 1 2 3 4 hvorki skiljast lífs né
dauða.“ Konungur svarar: „Allir munu vér
saman fara, meðan eg ræð fyrir, ef þér vil-
ið eigi við mig skiljast.“
Þormóður lýsir yfir vilja sínum að fylgja
konungi hvað sem yfir gangi. Síðan vekur
Þormóður athygli á fjarveru Sighvats.
Miðað við þetta eru atburðirnir fátæklega
settir á svið í Fóstbræðrasögu. Bæði í Flat-
eyjarbók og Heimskringlu er meiri spenna
í loftinu en beinast er sótt að markinu í
Heimskringlu: Konungur liggur andvaka á
bæn en þegar hann vaknar eftir örstuttan
blund er Þormóður við hlið honum. Þormóð-
ur er látinn vekja herinn eða vekur herinn
af eigín kappi eldsnemma. Menn hrökkva
upp við kvæðið og finnst mikið til um efni
þess og flutning. Húskarlar fá að kveða upp
dóm sinn á undan konungi. Konungur laun-
ar kvæðisflutninginn með stórgjöf. Athyglin
beinist síðan að samtali Þormóðar og kon-
ungsins, sem fylgir því að Þormóður tekur
við hringnum. Öll þessi efnisatriði vantar í
Fóstbræðrasögu sem segir til dæmis ekkert
um undirtektir hersins við kvæðinu og lætur
síðan konung og skáldið talast við undir
fjögur augu einhvern tíma seinna dagsins
þegar kvæðið er hljóðnað. í Heimskringlu
er lesandi látinn sjálfur um að skiija bón
Þormóðar. Svar konungs er þar ætlað öllum
tryggum liðsmönnum, hveijir sem þeir eru.
I Flateyjarbók hefst frásögnin á sama
hátt og í Heimskringlu en verður síðan mun
langdregnari. Konungur spyr í morgunsárið
um Þormóð, sem er þar nær, segir þá kon-
ungur: „Tel þú oss kvæði nokkuð.“ Þormóð-
ur kveður Bjarkamál hin fornu en áður en
hann fer að flytja kvæðið sneiðir hann að
Sighvati skáldi. Síðan koma tvær fyrstu
vísur kvæðisins: Herinn vaknar, menn þakka
skáldinu vel kvæðið og kalla það Húskarla-
hvöt. Konungur gefur skáldinu gullhring.
Þormóður þakkar hringinn, síðan koma all-
langar samræður þeirra konungs um það
hve lengi Þormóður muni tefjast í hreinsun-
areldinum fyrir að hafa vegið fjórtán menn.
í öllum gerðum frásagnarinnar eru
Bjarkamál hin fomu þungamiðja, 'SÍðan
nafnbreytingin eða skilgreiningin að kalla
þau Húskarlahvöt, athugasemdir um fjar-
veru Sighvats skálds og að lokum ósk Þor-
móðar að þeir konungur og hann þurfi aldr-
ei að skiljast, hann fái að fylgja konungi
sínum til einnar gistingar.
Hvers konar kvæði voru Bjarkamál hin
fornu? Hvers vegna er kvæðið kallað hér
Húskarlahvöt? Og hvers vegna biður Þor-
móður — að nokkru leyti óbeinum orðum —
um að fá að deyja með konungi?
Bjarkamál hafa verið frægt fornkvæði.
Það skal nefnt að sumir hafa getið þess til
að Húskarlahvöt kynni að vera hið forna
nafn kvæðisins. Eins og nefnt er neðan-
máls hér að framan þarf ekki að skilja svo
að verið sé að gefa kvæðinu nýtt nafn.
En lokaósk Þormóðar er túlkunaratriði
fyrir okkur nútímamenn, þar er svigrúm til
að hugleiða tilfinningar og hugsjón fom-
skáldsins.
Bjarkamál hin fornu eru ekki varðveitt í
íslenskum handritum nema fyrrgreindar
upphafsvísur í Ólafs sögu helga og svo þijár
vísur í Snorra-Eddu, sem allar geyma sama
efni — skáldleg orð um gull sem konungur
miðlar mönnum sínum. Til eru tvö lítil brot
að auki, sem sögð eru úr Bjarkamálum,
annað vísubrotið eitthvað undarlega
„ófornt" (— ef til vill úr Bjarkamálum „hin-
um yngri“?). Bjarkamál eru kennd við Böðv-
ar bjarka, frægasta kappa Hrólfs kraka, en
samkvæmt Danasögu Saxa var þetta kvæði
samtal kappanna Böðvars bjarka og Hjalta
hins hugprúða þar sem þeir börðust von-
lausri baráttu í Skuldarbardaga, síðasta
bardaga Hrólfs.
í niðurlagi íslensku fomaldarsögunnar
um Hrólf kraka, frásögninni af Skuldarbar-
daga, virðist oft sem farið sé eftir bundnu
máli og liggur beint við að geta þess til að
þar glitti í Bjarka-mál. Danski sagnaritarinn
Saxi felldi Bjarkamál inn í Danmerkursögu
sína, sem hann skrifaði á latínu, þar sneri
hann kvæðinu í hexameter.* Kvæðið breytt-
ist vemlega að stíl við slíka þýðingu en eft-
ir stendur meginboðskapurinn sem kappar
Hrólfs boða með orðum sínum í kvæðinu,
með lífi síny og þó ekki síst með dauða sín-
um. Konungar eru hvattir til örlætis við
húskarla sína og lofaðir fyrir slíkt en í stað-
inn skulu húskarlar beijast með konungi
sínum og leggja líf sitt við líf hans — það
er hin mesta sæmd að deyja með konungi
sínum. Kvæðinu lýkur með dauða þeirra sem
þar mælast við. Böðvar bjarki, hinn gamal-
reyndi kappi, finnur á sér nálægð Óðins,
hefur í hótunum við hann og leitar hans í
orrustunni án þess að finna hann. Böðvar
og Hjalti hinn hugprúði, kappinn ungi, hníga
í valinn, annar við fætur konungi, hinn að
höfði. Gera má ráð fyrir að eitthvað á þessa
leið hafi verið efni kvæðis þess sem sagt
er að Þormóður hafí flutt fyrir bardagann
á Stiklarstöðum.
Svipað efni biitist í lok kvæðis þess í
Hálfs sögu og Hálfs rekka sem lýsir falli
Hálfs. Hrókur er fallinn að fótum Hálfs,
Innsteinn, kappinn sem kvæðið er lagt í
munn, ámælir Oðni, sem hefur rænt konung-
inn sigri, síðast fellur Innsteinn að höfði
Hálfs.
Kvæðin um fall Hrólfs kraka og kappa
hans og um fall Hálfs konungs og Hálfs-
rekka eru til vitnis um vissa menningu,
sögu herkonunga sem þurftu að safna um
sig liði til erfiðra og áhættusamra ferða.
Konungar víkingaaldar bjuggu við aðrar
aðstæður en stásslegir erfðakonungar síðari
alda, ekki síst þeir sem áttu allt sitt undir
stöðugum herferðum.5 Það hefur ekki verið
á allra færi að vera konungur og standa í
herförum. Herkonungur varð að vera örlát-
ur og sigursæll til að geta safnað um sig
liði, hvað þá til þess að það lið væri traust
og staðfast í háska. Til að treysta liðið og
efla því hugrekki mátti ekki vanrækja það
andlega — það varð að skapa með mönnum
samstöðu og kjark til að flýja hvorki eld
né járn. Þessa siðferðilegu herþjálfun önnuð-
ust skáld konunga á þeim öldum þegar
konungar voru ekki útnefndir af guði og
studdir prestum eins og síðar varð. Skáldin
gátu þulið dæmi þess hvernig kappar og
konungar fyrri tíma fylgdust að, örlátir
konungar og hraustir kappar sem gátu sér
orðstír sem aldrei deyr. Sannur drengur
skyldi ganga ótrauður í dauðann fyrir herra
sinn.6 Skáldið, sem lofaði örlæti konungs,
sigursæld og frægð, hafði þegið „vammi
firrða íþrótt“ sína af Óðni7 og orð þess höfðu
mikinn mátt. Skáldið efldi konunginum
hamingju með lofi en væri skáldinu misboð-
ið gat það steypt jafnvel voldugum höfðingj-
um með níði sem svipti menn frægð og þar
á ofan gæfu sinni.
Ekki hefur verið tilfinningalaust starf að
vera húskarl konungs og því síður að vera
skáld konungs með þá skyldu á herðum að
halda uppi eldmóðnum og ala á draumnum
um auð og frægð. Skáld örlátra höfðingja
hafa áreiðanlega sinnt skyldu sinni af fyllstu
einlægni og þótt jafnvænt um höfðingja sína
og fullyrt er í sögum. Enn þann dag í dag
miðar herþjálfun meðal annars að því að
efla samstöðu liðsins, að allir fylgist að,
jafnvel út í dauðann, og eitt gangi yfir alla.
Þegar hermennskuhugsjón gengur lengst
er stutt í að það verði hreinlega æskilegt,
jafnvel næstum trúaratriði, að hugprúði for-
inginn falli í bardaga og menn hans með
honum.
Þessi kappahugsjón er ef til vill fáránleg
af sjónarhóli friðsamra nútíma íslendinga.
Okkur herþjálfunarlausum mönnum þykir
það undarlegt að nokkur skuli geta bundist
foringja sínum svo traustum böndum að
vilja frekar deyja með honum en lifa eftir
hann. Því gengur okkur misjafnlega vel að
skilja bókmenntir okkar þegar þessi þáttur
fornmenningar kemur þar við sögu.
Bjarkamál eru sem fyrr segir tengd
Skuldarbardaga, hinsta bardaga Hrólfs
kraka. Sú skýring er gefin á nafni bardag-
ans að Skuld hafi heitið systir Hrólfs sem
felldi hann og alla kappa hans með göldrum
í ógnarlegum bardaga.
Það er ósennilegt að Hrólfur konungur
hafi átt systur með þessu nafni. Skuld er í
Völuspá og Snorra-Eddu nafn örlaganornar
eða valkyiju en slík nöfn tíðkaðist ekki forð-
um að gefa mennskum konum.
Skuldarbardagi, kenndur við örlaganorn-
ina eða valkyijuna, sem kýs þá er deyja
skulu, er bardaginn sem enginn kemst lif-
andi úr. En dauði í.svo feiknlegum bardaga
getur orðið upphaf að orðstír sem aldrei
deyr.
Eðli Skuldarbardaga var auðvitað engum
ljósara en Þormóði sem því aðeins gat orðið
skáld að hann hefði mikla þekkingu á forn-
um sögnum. Og þegar rann upp örlaga-
stundin í lífi hans þá greip hann til Bjarka-
mála og tjáði með þeim hug sinn.
Bjarkamál glymja inn í frásögnina af að-
draganda orrustunnar á Stiklarstöðum. Þau
ijúfa morgunþögnina eins og kröftugt upp-
haf nýs kafla í sinfóníu. Sofandi menn
hrökkva upp, hlýða kvæðinu og hrífast af.
Það er eins og kvæðið fylli sögusviðið. Öllum
finnst mikið til um. Allir telja vel til fundið
að flytja þetta kvæði fyrir þennan bardaga.
Ólafur skilur kvæðið. í Fóstbræðra sögu
telur hann vel til fundið að flytja það „fyrir
sakar þeira hluta er hér munu að ber-
ast...“ en ef til vill er hann þar að veijast
óhugnanlegri spá með því að lýsa yfir
ánægju sinni og kalla kvæðið „Húskarla-
hvöt“. í Heimskringlu eru það liðsmenn
Ólafs konungs sem „fannst mikið um og
þótti vel til fundið og kölluðu kvæðið Hús-
karlahvöt“. Ef til vill býr sama undir hjá
þeim, viljinn til að tapa ekki hugrekkinu
heldur binda sig við vonina. Hugleiðingar
um vísan dauða styrkja víst lítt til dáða
enda flytur konungur fyrir orrustuna eld-
heita hvatningarræðu, jafnvel þótt hann
hafi sagt berum orðum rétt áður að hann
viti feigð sína.
Sá sem þetta skrifar hallast að því að í
Fóstbræðra sögu og Heimskringlu megi
skilja svo að sé það frekar boðskapur
Bjarkamála um sæmdarfullan dauða en
kristileg von um eilíft líf sem vakir fyrir
Þormóði þegar hann ber upp síðustu bón
sína við konung. Slíkt væri best í samræmi
við hugsjónir kappa eins og raktar voru hér
að framan — og nær ef til vill einnig betur
til tilfinninga nútímamanna en helgisögu-
blærinn í Flateyjarbók.
Fornkvæðið, sem Þormóður kaus að
flytja á Stiklarstöðum, verður enn átakan-
legri söguþáttur ef við lítum svo á að Ól-
afi og Þormóði og jafnvel flestum í kring
sé fyllilega ljóst til hvers konar atburða
kvæðið vísar og hvers vegna Þormóður
velur það sem vakningarljóð eða „húskarla-
hvöt“. Bjarkamál hin fornu eru forboði
þeirra tímamóta sem ef til vill hétu „Skuld-
ardagar".8 Konungs bíður það eitt að deyja
og Þormóður vill fylgja honum í dauðann
og að aðrir geri slíkt hið sama. Þá hvatn-
ingu ber Þormóður fram með því að vísa
til aldagamallar skáldhefðar og sameigin-
legs sagnaarfs sem höfðar til tilfinninga
og viðkvæmni konungs og liðsmanna hans.
Áheyrendum hans „fannst mikið um“.
Við þennan skilning hrífst nútímales-
andinn af einlægni Þormóðar þegar hann
spyr konung sinn hvort hann megi fylgja
honum „til einnar gistingar“ og skilur von-
brigði eða örvæntingu kappans sem reikar
um eftir bardagann og hefur ekki hlotið
hinn þráða heiðursdauða að hníga vopnbit-
inn við fætur eða höfuð hins örláta kon-
ungs.
Höfundur er kennari og cand.mag. í íslensku.
1 Þegar hér á eftir verður vitnað til Fóstbræðra sögu
og texta Flateyjarbókar er það til útgáfu Guðna Jónsson-
ar í íslenskum fornritum VI. Reykjavík 1943, bls.
261-266. Til Ólafs sögu helga verður vitnað samkvæmt
þeirri gerð sem gefin er út í Heimskringlu II, útgáfu
Bjama Aðalbjarnarsonar, íslenskum fornritum XXVII.
Reykjavík 1945, bls. 361-362. Stafsetning verður færð
til nútímahorfs en beygingarmyndum orða haldið. Utan
tilvitnunarmerkja verður valin orðmyndin Stiklarstaðir
en ritháttur nafnsins er annars á reiki.
2 Ekki þarf að skilja svo að konungur gefi kvæðinu
nýtt nafn. Þetta getur eins merkt að honum þyki felast
mikil hvatning í kvæðinu. Orðalagið væri þá samsvar-
andi því þegar sagt er t.d. „Hann var kallaður (= sagður
vera) tveggja manna makiM. Hér er þó haldið því úr útgáf-
um að skrifa Húskarlahvöt með stórum staf.
3 Okkur vísar til Þormóðar og konungs; við og þið með
teygwgarroyndum sínum vísar í fommáli aðeins til
tveggja. Þegar rætt er um fleiri en tvo, t.d. alla hirðina,
gildir vér og þér, sbr. svar konungs við beiðni Þormóðar
en þar beinir konungur til allra liðsmanna sinna.
4 Latínuþýðingu Saxa á Bjarkamálum hefur prófessor
Jón Helgason þýtt á íslensku undir sama bragarhætti.
Sjá Jón Helgason: Ritgerðakom og ræðustúfar. Reykja-
vík, Félag íslenzkra stúdenta í Kaupmannahöfn, 1959,
bls. 39-60. Áður prentað í Afmæliskveðju til Ragnars
Jónssonar, 1954.
5 „Vom margir sækonungar, þeir er réðu liði miklu og
áttu engi lönd. Þótti sá einn með fullu mega heita sækon-
ungur, er h’ann svaf aldri undir sótkum ási og drakk
aldri að arinshomi.“ Ynglinga saga, 30. kafli (Heims-
kringla I, íslensk fomrit XXVI, útg. Bjami Aðalbjarnar-
son. Reykjavík 1941, bls. 60.)
6 „Drengir heita ungir menn búlausir, meðan þeir afla
sér fjár eða orðstírs, — þeir fardrengir er milli landa
fara, þeir konungs drengir, er höfðingjum þjóna, þeir og
drengir, er þjóna ríkum mönnum eða bóndum. Drengir
heita vaskir menn og batnandi.“ Edda Snorra Sturluson-
ar, útg. Magnús Finnbogason. Reykjavík 1952, bls. 221.
(Skáldskaparmál, 81. kafli.)
7 Þannig talar Egill Skallagrímsson um skáldskap sinn
í síðustu vísum Sonatorreks.
8 Sá blær, sern felst í orðasambandinu „nú er komið að
skuldadögunum“, bendir til að þar sé um þyngri skuld
að ræða en þá sem tryggð er með fasteignarveði eða
greidd með venjulegu Iausafé.
2