Lesbók Morgunblaðsins - 23.09.1995, Blaðsíða 12

R A N N S —w— o K N
I R
I S L A N D I
Umsjón: Sigurður H. Richter
Ljósm.: Einar Þ. Guðjohnsen.
GROÐUR í Herðubreiðnrlindum.
Útbreiðsla plantna
á íslandi
PLÖNTUR eru eins og litlar veðurstöðvar. Með
tilvist sinni gefa þær vísbendingu um veðurfar
á þeim bletti sem þær vaxa á. Sumar segja
til um hitastig, aðrar um snjóalög eða land-
rænt eða hafrænt loftslag. Samspil veðurfars-
þátta og áhrif þeirra á plöntur er flókið og
stundum vísa þær á aðra þætti en þá sem
veðurstofan mælir.
Notkun Reitkerfis
Staðsetning villtra
plantna getur verið vísir
á loftslag eða gróðursögu.
Síðan árið 1970 hefur upplýsingum um út-
breiðslu plantna mest verið safnað á grunni
10 (10 km reitkerfis). Slíkt kerfí hentar vel
fyrir tölvuvinnslu útbreiðslukorta. Síðan farið
var að vinna eftir þessu kerfi, hefur markvisst
verið unnið að því að ná upplýsingum frá öllum
landshomum, allt frá ystu annesjum og inn til
jökla. Nú er svo komið, að af 1.070 reitum
landsins, sem ekki em huldir jöklum, em að-
eins um 35 reitir sem enn vantar upplýsingar
frá og era flestir þeirra við jökuljaðra. Þetta
reitkerfí er mjög gróft ef við_ eram að bera
saman eða skoða lítil svæði á íslandi en hent-
ar vel til að fá yfirsýn yfír allt landið. Við rann-
sóknir á minni svæðum er reitunum skipt
meira niður, í 2 (2 km) eða 1 (1 km) reiti. Frá
sumum svæðum á íslandi era til upplýsingar
í svo fínum kvarða, t.d. Þjórsárveram, Auðkúlu-
heiði og Eyjabökkum.
NÁTTÚRUFRÆÐISTOFNUN ÍSLANDS
Eftir HÖRÐ
KRISTINSSON
Mismunandi Dreifing
Plantna
Dreifíng plantna um landið er afar misjöfn.
Sumar plöntur, eins og músareyra, lambagras
og túnvingull, eru afar harðgerðar og eiga
auðvelt með að dreifa sér. Þær vaxa nánast í
öllum rannsökuðum reitum, jafnt á láglendi sem
á hálendi ofan 1000 m, jafnt við sjóinn sem
inni á blásnum öræfunum. Aðrar plöntur eru
sjaldgæfar eða algengar á takmörkuðu svæði
eða í ákveðnum landshiutum. Slíkt má stundum
skýra út frá kröfum þeirra til loftslags eða
annarra umhverfisþátta. Þær era þá aðeins
algengar þar sem loftslag og aðrir umhverfís-
þættir henta þeim. Útbreiðslu annarra verður
að skýra út frá sögulegum forsendum. Sumar
þeirra era ungar í landinu og eru smátt og
smátt að dreifast út frá þeim svæðum þar sem
þær náðu fyrst fótfestu. Slíkt tekur jafnan lang-
an tíma, marga áratugi eða jafnvel aldir. Aðr-
ar skortir dreifmgarhæfni við núverandi að-
stæður og haldast nær óbreyttar á sama stað
öld eftir öld.
Helstu þættir veðurfars sem virðast hafa
áhrif á útbreiðslu íslenskra plantna, era hita-
stig, snjóalög, landrænt og hafrænt loftslag.
ÁHRIF VEÐURFARS
Ahrif hitastigsins geta verið mismunandi.
Sumar plöntur fylgja þeim svæðum sem hæst-
an hafa meðalhitann, aðrar virðast meira fara
eftir fjölda heitra daga á sumrin og hámarks-
hita þeirra. Það getur að hluta verið skýringin
á því hversu margar tegundir hafa landræna
útbreiðslu á íslandi. Landrænt loftslag einkenn-
ist af miklum mismun milli hitastigs sumars
og veturs og meiri dægursveiflum í hitastigi en
í hafrænu loftslagi. Þar verður því heitt að
deginum, einkum á sumrin, en næturkuldi og
lágt hitastig í norðanhretum dregur niður með-
alhitann. Það einkennist einnig af minni úr-
komu og þurrara loftslagi.
Einnig era til tegundir sem einungis vaxa
þar sem jarðhita gætir. Jarðhitinn traflar í
sumum tilfellum þá útbreiðslumynd sem hita-
kærar plöntur gefa af loftslagi á landinu. Þær
fara þá út fyrir sín loftslagslegu útbreiðslu-
svæði á jarðhitasvæðunum.
ÚTBREIÐSLA snjókærra plöntuteg-
unda á Islandi. Gefur vísbendingu
um hvar snjóþyngst er neðan 500
metra. Svart táknar mesta snjó-
þunga, strikað minni snjóþunga.
ÚTBREIÐSLA landrænna plantna á
íslandi. Landrænasta loftslagið er
einkum í innsveitum á norðaustur-
landi og nær jafnvel víða út að sjó.
ÚTBREIÐSLA nokkurra hitakærra
plantna á Islandi. Svart táknar út-
breiðslu plantna með hæstar hita-
kröfur, strikað útbreiðsla plantna
með lægri hitakröfur.
ÁHRIF SNJÓLEGUNNAR
Áhrif snjólegunnar era fyrst og fremst þau
að plönturnar njóta skjóls af snjónum á ve-
tuma og fram á vor. Snjórinn ver plönturnar
bæði fyrir frosti og einnig ver hann sígrænar
plöntur og plöntur með fjólæra ofanjarðar-
stöngla fyrir ofþurrkun á meðan jörð er fros-
in og þær ná ekki upp vatni. Margar snjó-
dældaplönturnar era bundnar við snjóþung
láglendissvæði en era ekki nægilega harðger-
ar til að geta nýtt sér snjóinn á hálendinu.
Nokkur dæmi eru þess að jarðhiti eða djúpar
hraunsprangur geti komið í staðinn fýrir snjó-
dældir og trafli þannig þær upplýsingar sem
útbreiðsla snjódældaplantna getur gefíð um
snjóalög. Auðvelt er að flokka plöntur eftir
mismunandi snjófylgni. Mestar kröfur gera
skollakambur og þúsundblaðarós en þær vaxa
aðeins á láglendi á allra snjóþyngstu svæðum
landsins. Minni kröfur gera skjaldburkni og
litunaijafni. Þar á eftir koma aðalblábeija-
lyng, Áallasmári og grámulla. Þær vaxa víðs
vegar um landið, en þó aðeins þar sem snjór
liggur yfír mikinn hluta vetrar. Tvær þær síð-
astnefndu eru nægilega harðgerar til að geta
nýtt sér snjóalög á fjöllum og hálendi og era
því mjög útbreiddar þar.
Landræna Og Hafræna
Hafrænt og landrænt loftslag ákvarðar út-
breiðslu margra plantna á íslandi, eins og
einnig er vel þekkt frá öðram löndum. Þarna
er um fiókið samspil margra veðurfarsþátta
að ræða. Loftslag á íslandi er landrænast í
innsveitum á Norðausturlandi, frá innsveitum
Skagafjarðar og Eyjafjarðar austur á Fljóts-
dalshérað. Margar íslenskar plöntutegundir,
t.d. birkifjóla, móastör, dvergstör, kollstör,
finnungsstör, bjöllulilja og héluvorblóm vaxa
aðeins á þessu svæði. Það er einkum suður-
ströndin, og því næst Vesturland og mjó ræma
norður með Austijörðum, sem hafa mesta
hafrænu. Allmargar fléttur vaxa vel við haf-
rænt loftslag því að þær kunna vel að meta
rakt loftslag, og vetrarregn kemur þeim einn-
ig til góða.
HlTASTIG
Hitakærastu plönturnar vaxa aðeins syðst
á landinu og má þar nefna stúfu, selgresi og
hagabrúðu. Þær vaxa einkum undir Eyjafjöll-
um og í Mýrdal, en sumar einnig í suðurhlíð-
um Reykjanesskagans og austur í Skaftárt-
ungu og Síðu. Hitakærar plöntur, með lægri
hitakröfíir, vaxa venjulega vítt og breitt um
Suðurland og um Vesturland norður í Barða-
strandasýslu, svo og um sunnanverða Aust-
firði. Sumar stinga sér einnig niður í innsveit-
um norðanlands, einkum í nágrenni Eyjafjarð-
ar og á Fljótsdalshéraði (blákolla, mjaðjurt,
klappadúnurt, skriðuhnoðri).
SÖGULEGIR ÞÆTTIR
Útbreiðsla krossmöðra verður ekki skýrð
út frá loftslagi í dag. Meginsvæði krossmöðr-
unnar er Suðvesturland. Þar er hún hvarvetna
mjög algeng. Líklega hefur krossmaðran bor-
ist til einhvers staðar á suðvestanverðu land-
inu endur fyrir löngu og er síðan að dreifast
hægfara þaðan. Eftir að maðurinn kom til
sögunnar á íslandi virðist hún hafa fengið
nýja möguleika á fjardreifingu, sem hún ekki
hafði áður og þannig má skýra tilvist hennar
á smáblettum við umferðarleiðir utan aðalút-
breiðslusvæðisins. Svipað er ástatt um blá-
klukkuna. Hún er algeng um allt Austurland
en er afar sjaldgæf og aðeins á smáblettum
annars staðar á landinu. Þessir smáblettir
voru lengi vel einkum við fornar reiðgötur og
alfaraleiðir, en í seinni tíð oft í skógræktargirð-
ingum, og hafa þá trúlega borist með plöntum
sem maðurinn hefur flutt að austan.
Höfundur er grasafræðingur og forstöðumaður
seturs Náttúrufræðistofnunar íslands á Akur-
eyri. Rannsóknaráð Islands stendur að birtingu
þessa greinaflokks.
ÚTBREIÐSLUKORT krossmöðru á
íslandi. Fylltir hringir tákna svæði
þar sem útbreiðslan er samfelld og
rótgróin en opnir hringir tákna
svæði þar sem plantan er að nema
land og vex aðeins á smáblettum.