Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.1996, Blaðsíða 5
NORRÆN LEIKHÚSRÓMANTÍK
____________TÓNLIST____________________
Sígildir diskar
SIBELIUS
Jean Sibelius: The Wood-Nymph. Skógardísin
Op. 15 f. sinf.hljómsveit; Afvikin skíðabraut;
Svanhvít Op. 54 & Skógardísin Op. 15 f.
strengi, pnó., hn. & þul (melódrama-útg.)
Sinfóníuhljómsveit Lahti-borgar u. slj. Osmos
Vanská. BIS CD 815. Upptaka: DDD, Lahti
1/1996. Lengd: 62:08. Verð: 1.490 kr.
ÉG ER eiginlega sammmála fyrstu gagnrýn-
endunum. Verkið er of langt (21:36). Það er
sérkennilegt, svo ekki sé meira sagt, að stagl-
ast heilar sex mínútur á svo til sama grunn-
hljómi í fyrri hlutanum og á sama níu tóna
frumi síðustu 4 mínúturnar, meðan bassabumb-
an bylur að virðist endalausu þyrli, 70 árum
fyrir hjakkstíl ameríska mínimalismans.
En burtséð frá því má samt fínna hér og
þar óvéfengjanlegt fangamark hins unga Sibel-
iusar á Skógardísinni, „gleymda" tónaljóði Si-
beliusar frá 1894 við ljóð Viktors Rydbergs,
sem hér hlýtur sína fyrstu plötuinnspilun sem
liður í heildarútgáfu BIS á fínnska meistaran-
um. Sibelius var þá enn upptendraður af Kalev-
alaljóðunum; hafði þegar samið Kullervo, Kiij-
álatónlistina og En saga, og er gaman að bera
hinn dimma furuskógartón hans saman við
bjarta laufskógarsnerpu Hornemans. Það er
að öðru leyti skondin tilviljun, að bæði tón-
skáld voru í listamannahóp, er kallaði sig Eut-
erpe (skáldgyðja flautuleiks), án nokkurs inn-
byrðis sambands.
Annað uppistöðuverk disksins fær einnig
eftirtektarstimpilinn „Fruminnspilun á hljóm-
plötu“, en það er Svanhvít (26:22), tónlist við
samnefnt ævintýrleikrit Strindbergs, er sænska
leikritaskáldið gaf annarri eiginkonu sinni að
trúlofunargjöf. Plottið er einskonar blanda af
Öskubusku og Mjallhvíti - nema hvað Svan-
hvít sýnir, að norrænna kvenna sið, mun meira
frumkvæði en stöllumar úr Grimmsævintýmm
- og dylst engum, að stykkið hefur kallað fram
innblástur hjá tónskáldinu af fyrstu gráðu.
Það er ekki sízt hér sem plastísk og seið-
mögnuð stjórn Osmos Vánská nær að
blómstra, og engin furða að enskir plötudóm-
arar halda vart vatni af hrifningu, því honum
tekst að laða sannkallaðan stjörnuleik fram
úr Lahtisveitinni. Hér má og finna margt sem
ræmingartónsmiðir Hollywoods myndu líta
öfundaraugum sem fyrsta flokks kvikmynda-
tónlist, enda mörg atriði samin beint eftir fyrir-
mælum Strindbergs, m.a. við látbragðsleik.
Vel er til fundið að bæta melódrama-útgáfu
Skógardísarinnar við í lokin. Hún var önnur
atlaga Finnans við ljóð Rydbergs (sú fyrsta
var sönglag frá 1889), og líkt og örstutta
melódramað fyrr á plötunni við ljóð Bertels
Gripenberg, Ett ensamt skispár (1911) samin
með upplestur þuls í huga, en aðeins fyrir
strengi, píanó og tvö horn. Óskandi hefði ver-
ið, að Sibelius hefði byggt sinfóníuhljómsveit-
arútgáfuna á þeirri versjón án lopateyginga,
því hún er öllu hóflegri að lengd eða um 10
mínútur.
Það er ljóst, að Lahti-ingar eru komnir í
fremstu röð norrænna sinfóníuhljómsveita.
Hljóðritunin er príma, og bæklingurinn (góðu
heilli) er til fyrirmyndar.
HORNEMAN
C.F.E. Horneman: Leikhústónlist við Gurre;
Hetjulíf (Overture héroique); Aladdin forleik-
ur. Guido Paevatalu barýton; Kór & Sinfóníu-
hljómsveit danska ríkisútvarpsins undir
stjórn Michaels Schanwandt. Chandos CHAN
9373. Upptaka: DDD, 6/1992,6/1994. Lengd:
57:24. Verð: 1.499 kr.
EINS OG flestir sjónvarpsáhorfendur hafa
áttað sig á, þarf ekki að vera með augun límd
við imbann allan tímann, því tónlistin boðar
með góðum fyrirvara, hvort í vændum sé
spenna, rómantík, kímni, hryllingur o.s.frv.,
og gerir viðvart, líkt og vekjaraklukka með
gervigreind. Ahorfandinn getur þannig dútlað
við annað þarfara inni á milli, án þess að eiga
á hættu að missa af feitustu bitunum.
Sagt er, að vér lifum nú á öld sjónarskil-
vits. Enn mun augnmetið þó þykja bragðlaust
án tónlistar, og enda ekki fáséð að viðkvæmt
fólk haldi fyrir eyrun, þegar spennan á tjaldi
eða skjá verður óbærileg.
Venjur og hefðir kvikmyndatónlistar hafa
fyrir löngu fest ákveðin pavlovsk hugartengsl
rækilega í sessi og jafnvel gert að klisjum.
Þegar á leikskólaaldri lærum við á þau, þótt
ómeðvitað sé. Hafi tónlist einhvern tíma átt
að heita „merkingarlaus", er hún það fráleitt
lengur eftir tilkomu talmynda. Jafnvel fyrir
utan sérsvið kvikmynda verða tónhöfundar
orðið að vita af helztu lagboðum Hollywoods
til að kalla ekki óvart fram „röng“ viðbrögð
áheyrenda. Að láta sem hugarheimur áheyr-
enda sé enn óspjallaður liljuvöllur, er því jafn
firrt afstaða og þegar lafði Makbeð hélt að
blóð Dúnkans hyrfí af höndum sér með eilitlu
vatni.
En ekkert sprettur úr engu. Hvaðan komu
fyrirmyndir bíótónskáldanna? Bent hefur verið
á hljómsveitarverk höfunda eins og Tsjæ-
kofskíjs og Rakhmaninoffs. En það vill stund-
um gleymast, að beinasti undanfari kvik-
myndatónlistargreinarinnar hlýtur að hafa
verið leikhústónlistin.
Óperur eru auðvitað leikhús með tónlist í
fyrirrúmi. En jafnvel í töluðum leikritum hefur
ýmiss konar innskots- og milliþáttatónlist frá
upphafi skipað einhvern sess, allt frá kannski
einmana júðrakalli í hálfgildings óperusöngleik
eins og Álfadrottning Purcells. í rómantíkinni
eru Jónsmessunæturdraumur Mendelssohns,
Egmont-tónlist Beethovens og L’Arlesienne
Bizets fræg dæmi um slíka „incidental-" eða
atriðatónlist fyrir leikrit, og á Norðurlöndum
mætti nefna kunn verk eins og Pétur Gaut
Griegs og tónlistina sem Carl Nielsen samdi
1919 fyrir Aladdin eftir Oehlenschláger.
Nú er af sem áður var, þegar leikhús höfðu
efni á heilum sinfóníuhljómsveitum bara fyrir
bakgrunnstónlist, enda þótt venja tónskálda
að safna bezt heppnuðu númerunum síðar
saman í svítu fyrir hljómleikahald, oft útsetta
fyrir stærri hljómsveit en í leikhúsinu, sýndi
hvert stefndi á ofanverðri 19. öld.
Danska tónskáldið, kennarinn og forleggj-
arinn Christian Frederik Emil Horneman
(1840-1906)'átti sér tvo erkióvini, er stóðu
honum fyrir þrifum: íhaldssemi Gade-klíkunn-
ar og eigið skap, sem ásamt þröngum fjárhag
dró allt stórum úr æviafköstum. Viðurkenn-
ingu hlaut hann ekki að verðleikum fyrr en
seint á þessari öld, þó að Carl Nielsen virðist
hafa skilið hann manna bezt og orðið fyrir
töluverðum áhrifum frá honum. Stærsta smíð
Hornemans og meistaraverk var óperan Aladd-
in, sem hann fékkst við á milli brauðstritsanna
í ein 24 ár. Hún misfórst hrapallega á frumsýn-
ingu og hefur aldrei hlotið verðugan flutning,
frekar en flest úr smiðju hans.
Þeim er þekkir Mendelssohnsku sveitafrið-
sæld Gades, kemur skaphiti Hornemans á
óvart. „Gorhauga“(Gurre)-tónlistin stendur að
vísu einna næst þjóðernisrómantísku hefð
Dana, en einnig þar má finna snerpu og ofsa
sem er Gade framandi, ásamt frumlegri, leit-
andi síðrómantík, sem er undanfari fyrstu
verka Nielsens. Leikhústónlistin var samin
1901 fyrir leikrit Drachmanns um svipað mið-
aldaefni og ljóð Jacobsens, sem Schönberg sem
kunnugt er tónsetti í Gurrelieder (1900-13),
þ.e. um Valdimar konung, Tófu frillu hans og
draugareiðina eilífu um veiðilendur Norðursjá-
lands; nk. fijúgandi Hollending á þurru landi.
Þessi innspilun er sú fyrsta á hljómdiski af
leikhústónlistinni í heild og samanstendur af
forleik, milliþáttaforleikum og einsöngs- og
kórlögum (glimrandi sungnum af Páevatalu
og Útvarpskórnum), alls 12 rákum. Stemn-
ingsfjölbreytnin er mikil, tónlistin hin áheyri-
legasta, og hljómsveitarforleikirnir tveir aftast
á diskinum (Héroique og Aladdin) eru ekki
síðri; e.t.v. meðal frumlegustu verka á Norður-
löndum á síðasta þriðjungi 19. aldar. Tónamál-
ið getur minnt á hvort tveggja, glæsta orkestr-
un Saint-Saens og skaphita Beethovens, fyrir
utan snifsi af Wagner og Grieg.
Danska útvarpshljómsveitin leikur kattlið-
ugt undir stjórn Schonwandts, og upptakan
úr Ríkisútvarpstónleikasalnum við Rosenoms
Allé er safarík en skýr. Skýrleiki er hinsvegar
ekki höfuðkostur atriðauppsetningar í
plötubæklingstexta, og virðist það stafa af
plássnýtingarsjónarmiðum.
Ríkarður Ö. Pálsson
BÚNÍN BJARGAÐ FRÁ GLEYMSKU
IVAN Búnín varð fyrstur rússneskra rithöf-
unda til að hljóta Nóbelsverðlaunin í bók-
menntum, árið 1933. Engu að síður gerðu
rússnesk yfirvöld allt sem í þeirra valdi stóð
til að koma í veg fyrir að Búnín fengi verð-
launin, enda var hann ekki aðeins af aðals-
fólki kominn, heldur var hann í útlegð í Par-
ís. Bandarískur prófessor sem kennir rúss-
neskar bókmenntir þar í borg, hefur lagt sitt
af mörkum til að Búnín falli ekki í gleymsk-
unnar dá og gaf nýverið út annað bindi af
úrvali verka hans.
Líklega á hin myrka sýn Búníns á rúss-
neskt samfélag ekki síður erindi nú en á
fyrri hluta aldarinnar. Hann er þó engu að
síður sáralítið þekktur og bækur hans sjást
vart í nokkurri bókaverslun. Það þykja
Thomas Gaiton Marullo dapurleg örlög eins
af arftökum Túrgenevs, Tsjekovs og
Tolstojs.
Búnín var talinn hefðbundinn rithöfundur
þegar módernisminn og vinstri stefna réðu
ríkjum. Hann var ævinlega rangur maður á
röngum tíma og röngum stað, að mati Marul-
los. Nú, eftir fall Sovétríkjanna, eru Rússar
hins vegar að átta sig á hvað í verkum Bún-
íns bjó. „Þeir skammast sín fyrir margt það
sem skrifað var á Sovéttímanum og gera sér
grein fyrir því að það eina sem eitthvað var
varið í, voru verk útlaganna. Þetta eru ákaf-
lega spennandi tímar fyrir útlagabókmenntir,
sem enginn hirti um svo áratugum skipti,“
segir Marullo.
Búnín var fæddur árið 1870 og alinn upp
á sveitasetrum fjölskyldu sinnar, nokkur
hundruð km frá Moskvu. í verk-
um sínum gerir hann sér fulla
grein fyrir því hvert heimaland
hans stefnir og spyr sjálfan sig
ítrekað þeirrar spurningar hvers
vegna sjálfseyðingarhvötin hafi
verið svo ríkjandi. Þetta kemur
sér í lagi fram í bókinni „Líf
Arseníjevs“. En þrátt fyrir að
lýsing Búníns á því hvernig heim-
ur aðalsins er fyrir bí, einkennist
hún ekki af rómantísku viðhorfi
til hans og Búnín sýnir aðlinum
enga miskunn í skrifum sínum.
Búnín hóf ungur að skrifa og
frægðin lét ekki á sér standa,
frekar en vandræðin sem henni
fylgdu. Hann var talinn úrkynjaður en Maxim
Gorkí, sem þá var vinur hans, þótti hin sanna
byltingarhetja. Þetta var í byijun aldarinnar,
mikill órói í keisaradæminu, og Búnín fylgd-
ist skelfingu lostinn með því hvernig öreigarn-
ir sem hann lýsir i bókunum„Þorpið“ og „Þurr
dalur“, tóku völdin í byltingunni 1917.
Ári síðar hélt Búnín til Odessa ásamt Veru
Muromtsevu, sem síðar varð eiginkona hans
en borgin var þá ekki enn á valdi bolsévika.
Árið 1920 flýði hann til Frakklands, þar sem
hann bjó það sem eftir var. Hann lést árið
1954 og hafði þá ekki litið heimalandið aug-
um aftur. Lífið í París reyndist Búnín erfitt
á margan hátt. Hann naut frægðarinnar um
tíma, en kynntist þó einnig sárri fátækt.
Hann átti í sálarstríði vegna stöðu sinnar sem
rithöfundur, átti í deilum við aðra rússneska
útlaga, sem gáfu honum viður-
nefnið „ívan grimmi". Hann
drakk mikið og stríddi við sam-
viskubit vegna ættingjanna sem
eftir urðu í Sovétríkjunum.
Einkalíf Búníns þótti einnig
skrautlegt, en ástkona hans flutti
inn til hans og eiginkonunnar.
Hann lagði hatur á allt sem
sovéskt var og var til dæmis afar
áfram um að fá Nóbelsverðlaunin
á undan Gorkí. Búnín var af-
kastamikill rithöfundur og fjötdi
verka hans hefur enn ekki verið
þýddur yfir á önnur tungumál.
Vegna fjöldans hefur mönnum
reynst örðugt að skilgreina feril
hans, að sögn Marullo, sem telur Búnín hafa
verið módernista. í París skrifaði hann þó
ævinlega í skugga annars sovésks rithöfund-
ar, Vladimírs Nabukovs.
Fyrsta bindi með úrvali verka Búníns heit-
ir „Rússnesk sálumessa" (Russian Requiem)
og „Frá hinni ströndinni“ (From the Other
Shore). Marullo segir að það sem einkenni
verkin fyrst og fremst, sé hversu heillaður
hann hafí verið af dauðanum. í „Arseníjev
lýsi hann skelfilegri fegurðinni við dauða
hests, slysadauða vinnumanns, veikindum og
dauða systur sinnar og skyndilegum dauða
frænku sinnar; þegar hann er í raun að lýsa
dauða þess Rússlands sem hann þekkti.
• Byggt á Intemational Herald Tribune
Ivan Búnín
STEINUNN
ÁSMUNDSDÓTTIR
KVÖLD-
STUND VIÐ
GJÁBAKKA
Frá heiðinni að sjá
er vatnið sem safírblátt klæði,
ofið í gjörvalla fegurðina.
í kvöld
geymir það í gárum sínum
langdreginn söng himbrimans.
Kyrrðina
og nóttina.
VELLAN-
KATLA
í lítilli vík
streymir upp vatnið
tært og kalt,
komið frá jöklum.
Það hefur svalað
lúnum ferðalöngum
frá ómunatíð.
Og nú bergjum við,
nútímans börn,
á þessu vatni
úr kristallsgiösum
og svölum þrá okkar
til hreinleikans.
SPONGIN
Spöngin
langa
mjóa.
í hrunadansi
fortíðar þinnar
ástir, sögur og
Ijóð í viðjum
og bæra ekki á sér
nema komi maður
og sitji hljóður
um stund.
Umhverfis rennur tíminn
í djúpum gjánum.
Höfundurinn hefur verið landvörður á
Þingvöllum. Ljóðin eru úr nýrri Ijóðabók
skáldkonunnar og heitir bókin Hús á
heiðinni. Undirtitill: Ljóð frá Þingvöllum.
BARÐI BENEDIKTSSON
AUFÚSU-
GESTIR
Á hressingargöngu í
Hrafnagilsstræti
hrífandi birtist mér sýn
huganum lyfti og hjartað gladdi
sem hóflega drukkið vín.
Álftapar sindrandi í sólfari
dagsins
til sumarlandsins að ná
kom syngjandi yfir á sinni
vegferð
að sunnan um loftin blá.
Höfundur býr á Akureyri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. JÚLÍ 5