Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.1996, Blaðsíða 4

LÍTIÐ
EITT UM
GRÍM
EFTIR HANNES PÉTURSSON
Öld er liðin síðan Grímur Thomsen féll frá
á Bessastöóum, þar sem hann var einnig
fæddur. Vagga og dánarbeður skáldsins
stóðu undir einu oq sama þaki~-
GRÍMUR Thomsen hlýt-
ur að vera hugstæður
öllum sem lesið hafa
ljóð hans. Tungutak,
bragstíll og efnistök
er svo persónulegt og
yfirbragðsmikið að
unun vekur að kynn-
ast því. Grímur fyllir sannarlega flokk íhug-
unarverðustu stórskálda þjóðarinnar. Nú er
öld liðin frá dauða hans.
Grímur fæddist á Bessastöðum á Álfta-
nesi árið 1820. Hann var bráðgjör, hóf sautj-
án vetra háskólanám í Kaupmannahöfn og
lifði að heimsmanns hætti í borginni, var
jafnvel svo fínn með sig og eyðslusamur
að mörgum blöskraði. En takmarki sínu,
virtri menntagráðu, sleppti Grímur ekki úr
augsýn. Hann las fyrst lögfræði, en sneri
sér brátt að heimspeki, bókmenntum, fagur-
fræði, tungumálum (frönsku, ensku, þýzku)
og lauk fyrstur íslendinga meistaraprófi í
samtíðarbókmenntum. Prófritgerð hans, all-
mikil að vöxtum, fjallaði um Byron lávarð
og kom út í Höfn vorið 1845.
Um ljóðagerð Gríms Thomsens, ýmist í
heild eða einstök kvæði, hefur að vonum
margt verið skrifað. Ævi og högum skálds-
ins hafa einnig verið gerð talsverð skil, jafnt
í fræðigreinum sem endurminningum fólks,
og til eru á prenti fróðleg bréfasöfn sem
varða Grím. Hins vegar skortir enn fræði-
lega útgáfu ritverka hans.
Að líkindum var Grímur Thomsen eini
íslendingurinn um miðja 19. öld sem lagði
sig eftir heimspeki samtíðar sinnar af veru-
legri einbeitni. Skólun hans í þeirri grein,
eins og hún birtist í bókmenntafræði og
fagurfræði, hefur Andrés Björnsson kynnt
vel í íslenzkar bókmenntir og heimsskoðun
(1975), þýðingu sinni á nokkrum ritsmíðum
Gríms, aðallega frá árinu 1846. Fyrir bók-
inni er formáli eftir Andrés, sem hefur öðr-
um fremur rannsakað feril Gríms Thoms-
ens, mikilvægur öllum sem kjósa að vita,
hversu Grímur kvaddi sér hljóðs í mennta-
lífi Dana.
Um ákefð Gríms Thomsens, þegar til
heimspekinnar kom, hefur geymzt heimild
í Dægradvöl Gröndals, gullnámunni sem
aldrei þrýtur. Þannig var, að Grímur dvald-
ist í föðurgarði á Bessastöðum fjóra mán-
uði veturinn 1843-44, eftir sex ára dvöl
erlendis. Þá hafði hann skilað meistara-
prófsritgerð sinni í hendur lærifeðrum og
beið úrskurðar.
Af Grími stafaði þessar vikur heima á
Bessastöðum miklum útlöndum, mikilli ný-
breytni, og sumir skólapilta drógust að hon-
um eins og flugur að ljósi. Gröndal var þá
við nám í skólanum, settist ásamt fleiri pilt-
um að fótskör Gríms til þess að læra ofboð-
lítið í frönsku og tekur fram í Dægradvöl,
að Grímur væri „mjög hneigður fyrir heim-
speki, eins og hún var þá tíðkuð; Hegel,
Rasmus Nielsen og Sören Kierkegaard voru
hans menn“. Hann nefnir líka, að Grímur
hafi oft lent í rökræðum við Björn Gunn-
laugsson út af heimspekilegum efnum þar
á Bessastöðum, jafnvel svo að Björn gleymdi
að fara heim, en hann bjó í Sviðholti, nokkru
vestar á nesinu. „Grímur var vel máli farinn
og flækti fram og aftur, en Björn var stirð-
ari og krítaði út öll borð og gólf með mat-
hematiskum formúlum; þeir skildu ætíð
svo, að hvorugur lét undan.“
Grímur Thomsen var orðinn allkunnur í'
bókmenntaheimi Dana, þegar hann samdi
ritgerð sína um Byron. Sérstök kennara-
staða í ensku og enskum bókmenntum hafði
þá ekki enn verið sett á laggir í Hafnarhá-
skóla (sbr. grein Sigurðar Nordals, 1948,
um meistarapróf Gríms), en Byron í tízku,
og var nýjabragð af þessu. Carl Bagger
skáld, Byron-aðdáandi og ritstjóri í Óðinsvé-
um (d. 1846, tæplega fertugur), varð sér
t.d. þegar úti um bókina, og Kierkegaard
las hana líka fljótt. í dagbókum hans 1845
getur að finna athugasemdir:
„Grímur Thomsen hlýtur eiginlega að
vera manna lærðastur; það sést á því hvað
hann vitnar til margra bóka í meistaraprófs-
ritgerð sinni, og þó sést í ritgerðinni að
hann hefur hlotið að lesa enn fleiri bækur,
t.d. Frygt og Bæven, Angest, Enten-Eller,
sem hann vitnar ekki til. —“
Hér nefnir Kierkegaard þrjú rit eftir
sjálfan sig (prentuð 1843-44). Það kemur
heim við orð Gröndals í Dægradvöl, að
Kierkegaard væri einn af „mönnum“ Gríms
Thomsens í heimspeki. Úti á blaðrönd rit-
aði Kierkegaard til viðbótar fyrri athuga-
semd:
„Hann virðist skipta bókmenntum í tvo
hluta, misstóra: í rit sem hann nýtir sér og
í önnur sem hann nýtir í tilvitnanir; því
verður þannig ekki í móti mælt, að hann
hafi hagnýtt sér bókmenntirnar. - Honum
verður ekki fundið til foráttu að hann hafi
sett ljós sitt undir mæliker; hins vegar get-
ur það þó líka leitt menn í villu að koma
ljósi fyrir uppi á fjalli, þegar það hentar í
hæsta lagi til þess að skína á láglendi.“
Nokkurrar gremju og hæðni gætir í þess-
um færslum Kierkegaards: að hans skuli
ekki getið, fyrst hann sér að Grímur nýtti
sér áðurnefnd rit. Og hann átelur um leið
höfundinn fyrir yfirlæti.
Hvað sem liður skoðun hins mikla hugs-
uðar, Sören Kierkegaards, á ritgerð Gríms
Thomsens um Byron lávarð, er markvert
að hann skyldi bregðast við henni í dagbók-
um sínum; það ber því vitni að hann gaf
henni raunverulegan gaum meðan á lestrin-
um stóð. Og hugleiddi Kierkegaard í annan
tíma rit eftir íslenzkan mann? Á því bólar
hvergi í allstóru sýnishomi úr dagbókum
hans (1992). En ég hef ekki skyggnzt eftir
þessu atriði í heildarútgáfu dagbókanna, svo
að hér hafa fæst orð minnsta ábyrgð.
GRÍMUR Thomsen. Teikning Sigurðar Guðmundssonar málara
Að framan var vitnað til orða Gröndals,
að Grímur hefði verið „mjög hneigður fyrir
heimspeki, eins og hún var þá tíðkuð". Þetta
mætti skilja svo, að heimspekilegar hug-
myndir Gríms væru frábrugðnar þeim sem
fyrir voru meðal lærdómsmanna hérlendis.
Og Gröndal nefnir Rasmus Nielsen. Hann
kenndi heimspeki í Hafnarháskóla áratug
eftir áratug, var innblásinn lærifaðir, afar
hallur undir Hegel, síðar Kierkegaard. Ge-
org Brandes ritaði um Nielsen minningar-
grein (1884) og bregður þar upp leiftrandi
myndum af kennslusnilli hans, en ræðir
einnig kosti Nielsens og ókosti sem heim-
spekings. Sá er fyrstur kynnti heimspeki
Hegels í riti á danska tungu var á hinn
bóginn menningarpáfinn J. L. Heiberg
(1824), fylgismaður Hegels ævilangt (d.
1860), og er ekki sízt rakið til hans, hversu
lengi hegelianismi hélt velli í Danmörku,
eða allt fram um 1870.
í áðurnefndri grein um meistarapróf
Gríms Thomsens víkur Sigurður Nordal
ekki einu orði að Kierkegaard, en nefnir
áhrif Hegels á ritgerð hans, jafnt efnið sjálft
sem tyrfinn stíl. Thora Friðriksson hafði
hins vegar í lítilli bók um Grím (1944) vak-
ið athygli á tengslum ritgerðarinnar við viss-
ar hugmyndir Kierkegaards í Enten-Eller,
og dagbókarfærslurnar hér að framan
styðja mál hennar. Ekki kemur fram, að
Thora Friðriksson hafi um þær vitað.
Grímur Thomsen fluttist alkominn til ís-
lands 1867, þá diplómat, eftir langa þjón-
ustu í utanríkisráðuneyti Dana, fremur en
skáld og fagurfræðingur. Hneigð hans til
heimspekilegrar íhugunar dvínaði samt ekki,
og sér hennar allvíða stað í skáldskap hans.
Ennfremur birtust greinar eftir Grím um
heimspekileg efni í innlendum ritum. En lík-
ast til samdi hann fátt, ef þá nokkurn hlut,
þess efnis á dönsku þegar hér var komið.
Heimspekileg sjónarmið Gríms Thoms-
ens, frá upphafi til enda, hafa víst hvergi
verið rakin skilmerkilega; ætti því að liggja
þar fólgið efni í svo sem eina háskólaritgerð.
Þar sem var mín vagga,
Vil eg hljóta gröf
kvað Steingrímur. Ef til vill bar Grímur
Thomsen sömu ósk í brjósti, þegar hann
keypti fæðingarstað sinn, Bessastaði, og
fluttist þangað til búskapar 1868.
Grímur orti á Bessastöðum flest kvæði
sín, en þýddi og margt. Við ritstörf heima
á búi sínu varð hann til fullnustu sá Grímur
Thomsen sem við dáum. Og norðan undir
kirkjuvegg á Bessastöðum var kistu þessa
manns slakað í jörð niður einn vetrardag
1896, fast hjá leiði foreldra hans.
Æviferill Gríms hafði verið viðburðaríkur
framan af, jafnframt ólíkur ferli samlanda
hans. Reyndar er hann einstakur, að ég
held, séu höfð í huga þau íslenzku stór-
menni horfins tíma sem víða fóru erlendis:
Vagga og dánarbeður Gríms Thomsens
stóðu undir einu og sama þaki.
„Hvab sem líbur skoöun hins mikla hugsubar;
Sören Kierkegaards, á ritgerb Gríms Thomsens
um Byron lávarb, er markvert ab hann skyldi
bregbast vib henni í dagbókum sínum; pab ber
því vitni ab hann gafhenni raunverulegan
gaum meban á lestrinum stób. “
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. NÓVEMBER 1996