Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1997, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1997, Blaðsíða 5
ÓLAFUR digri og Sigurður sýr leika hlut- verk hermanns og bændahöfðingja. Sig- urður lætur undan, sér að Ólafs er framtíð- in og treysir sér ekki til að rfsa gegn metn- aði konu sinnar. allir ákafír að hefja Ólaf upp yfir höfuð oss að hann myndi verða oss harður í hom að taka þegar er hann hefði einn vald yflr landi.“ (II, 102) Síðan letur Hrærekur að þeir ráðist gegn Ólafí en þegar ákveðið er að rísa upp er hann sjálfkjörinn leiðtogi. Ráða því sömu eiginleikar og gera hann síðar blindan að aðalfjanda Ól- afs. Það er ekki tilviljun að Hrærekur er biindað- ur eftir ósigur Upplendingakónganna. Hann er framsýnn maður og forvitri, blindur í líkamleg- um skilningi, sjáandi í andlegum skilningi. Sigurður sýr og Hrærekur konungur eru málsvarar skynsemi en einnig fortíðar, smá- kóngar, úreltir á tíð sterks konungsvalds. í Heimskringlu heyrast viðhorf þeirra samt. Þeg- ar Hrærekur er sigraður og félagar hans land- rækir deyr Sigurður og ber þá Ólafur einn konungsnafn í Noregi en valtur í sessi og að lokum reynast bændur honum sterkari og reka úr landi. Sagan gerir þau orð Sigurðar að sann- leika að alþýðan sé gjöm til nýjungarinnar. Ólafur knésetti kónga en bændur réð hann ekki við. Því hlýtur viðhorf bænda til hinna nýju hugmynda að vera fróðlegt. Málsvari þeirra er Þórgnýr lögmaður. Holdgervingur laganna Þórgnýr er ekki nefndur í öðrum ritum og mun sköpunarverk Snorra. Aður en hann er kynntur er hlé á sögu samskipta Noregs við Svíþjóð á meðan Ólafur sigrar Hrærek og fé- laga og spáir bróður sínum konungsnafni. Þá er snúið aftur til Svíþjóðar og sagt frá lands- háttum í alfræðikenndum kafla. Þegar greint hefur verið frá fomum lögum og hlutverki Uppsalaþings er staðnæmst við Tiundaland sem er „göfgast og best byggt í Svíþjóð" (II, 110). Síðan segir að „þar allt er lögin skilur á, þá skulu öll hallast til móts við Uppsalalög og aðrir lögmenn allir skulu vera undirmenn þess lögmanns er á Tíundalandi er“. Bjami Aðal- bjarnarson efar sanngildi þessa (í nmgr) en höfuðatriðið er að frásögnin færist öll í eina átt, að lögmanninum á Tíundalandi og næsti kafli (78) hefst svo: Þá var á Tíundalandi sá lögmaður er Þorg- nýr hét. Faðir hans er nefndur Þorgnýr Þorgnýsson. Þeir langfeðgar höfðu verið lögmenn á Tíundalandi um margra konunga ævi. Þorgnýr var þá gamall. Hann hafði um sig mikla hirð. Hann var kallaður vitrastur maður í Svíaveldi. (II, 111) Þórgnýr er seinastur í röð alnafna sem verið hafa lögmenn „um margra konunga ævi“, frá upphafi. Konungar koma og fara en Þórgnýr og feður hans eru á sínum stað. Hann er tákn- mynd fortíðar og hefðar, hins gamla, vitra, sterka, stöðuga, þjóðveldisins, laganna, bænd- anna, hluti óumbreytanlegrar náttúm sem mað- urinn getur spjallað en ekki sigrað. Það sést á nafni hans sem merkir þórdunur eða elding, vísun í mátt náttúrannar. í næsta kafla er þessi lýsing máluð sterkari litum. Bær Þórgnýs er „mikill og stórkostleg- ur“. Sjálfum er honum lýst með augum Rögn- valds jarls og Bjamar stallara: „Þar sat í önd- ugi maður gamall. Engi mann höfðu þeir Bjöm séð jafnmikinn. Skeggið var svo sítt að lá í hnjám honum og breiddist um alla bringuna. Hann var vænn maður og göfuglegur.“(113) Þórgnýr virðist kynlegt sambland af Snorra Christians Krohg og jólasveininum, gamall risi með hvítt alskegg. Aður en hann talar er hægt á frásögn til að valda spennu: „En er jarl hætti sínu máii, þá þagði Þorg- nýr um hríð“ (II, 113) en orð hans eru: Undarlega skiptið þér til, gimist að taka tignarnafn en kunnið yður engi forráð eða fyrirhyggju þegar er þér komið í nokkurn vanda. Hví skyldir þú eigi hyggja fyrir því, áður þú hétir þeirri ferð að þú hefír ekki ríki til þess að mæla í mót Ólafí kon- ungi? Þykki mér það eigi óvirðilegra að vera í bóanda tölu og vera frjáls orða sinna að mæla slíkt er hann vill, þótt konungr sé hjá.(II, 113-4) Þórgnýr vill heldur vera bóndi og engum háður en hafa metorð og hræðast konung. Þetta er viðhorf þjóðveldisins. Ummælin vekja athygli í ljósi stöðu Snorra sjálfs, hirðmanns konungs, og hafa átt erindi við 13. öld, þegar íslendingar gengu á hönd Noregskonungi. Álök á Uppsalaþingi Á Uppsalaþingi mætast Þórgnýr og konung- urinn Ólafur sænski. Sú frásögn er aðeins hjá Snorra, hæg og vandað til sviðsetningar, í upp- hafí er konungi stillt upp öðram megin á svið- inu, Þorgný og Rögnvaldi jarli hinum megin, en í kring aukaleikarar, bóndamúgurinn og fyllir hæðir og hauga. Fyrst talar Bjöm stallari en konungur biður hann þegja, þá Rögnvaldur, loks konungur. Mál þeirra er í óbeinni ræðu og dreginn fram kurr fjöldans. En er konungur sest bregður svo við að „þá var fyrst hljótt." Þá er klykkt út með hægustu setningu í íslensk- um fomritum: „Þá stóð upp Þorgnýr.“(115) Lesandinn hefur heyrt þögnina og sér nú Þórgný rísa upp eins og tignarlegt fjall, hrynjandin hæg og setningin römmuð í stuðla til að auka áhrif- in. Þá er lýst viðbrögðum þingheims sem era andstæð hægð Þorgnýs, þeir sem sátu rjúka á fætur og þeir sem fjærst voru reyna að troðast nær. Að auki er leikið á heym lesenda með gný og vopnabraki. Þá hefur Þórgnýr mál sitt í beinni ræðu, rekur sögu Svíþjóðar og minnir stöðugt á forfeður sína sem fylgt hafa Svíakon- ungum eins og landið. Um ieið gerir hann kon- ungi ljóst hvaðan valdið kemur: Nú er það vilji vor bóandanna að þú gerir sætt við Ólaf digra Noregskonung og giftir honum dóttur þína, Ingigerði [...] Með því að þú vill eigi hafa það er vér mælum, þá munum vér veita þér atgöngu og drepa þig og þola þér eigi ófrið og ólög. Hafa svo gört hinir fyrri forellrar vorir. Þeir steyptu fímm konungum í eina keldu á Múlaþingi er áður höfðu upp fyllst ofmetnaðar sem þú við oss.(II, 116) Mál Þórgnýs er undirstrikað með því að lýð- urinn gerir vopnabrak og gný uns Ólafur sænski þorir ekki_ annað en að láta undan og gera sætt við Ólaf digra. Bændahöfðinginn vinnur sigur á konungi. Það er engin tilviljun að sá konungur sem bændur setja úrslitakosti er fólið Ólafur sænski. Sem söguritari Ólafs digra hlýtur Snorri að standa með honum en ef aðrir konungar eiga í hlut er samúð hans hjá bændum. Sigurður sýr og Hrærekur flytja hans skoðanir á kon- ungsv.aldi þó að hann taki afstöðu með Ólafí eins og hinn spaki Sigurður. En skýrasti formæ- landi þessara viðhorfa er Þórgnýr, lögmaður eins og Snorri sjálfur. Fulltrúi hefðarinnar: Hins foma, uppranalega, náttúralega, þess sem heill- ar sagnfræðinginn Snorra svo að hann lætur sig ekki muna um að eyða heilum kafla í að undirbúa glæsilega innkomu Þórgnýs sem að lokum knésetur Ölaf sænska með einni ræðu áður en hann hverfur af sviðinu, jafn ósigrandi og náttúran sjálf. Aó lokum Þessar þijár mannlýsingar veita vísbendingu um viðhorf Snorra Sturlusonar til kon- ungs- valds. Vitanlega er hæpið að draga ályktanir af stuttum köflum í langri sögu en ljóst er að Snorri vandar sig og eykur mikiivægi þessara þriggja persóna með nákvæmri sviðsetningu og frásagnartöf sem sést ef lýsingar Snorra á Sig- urði sýr og Hræreki blinda era bomar við aðr- ar frásagnir af þeim. Snorri gerir þá að málpíp- um deyjandi viðhorfa sem hann hefur samúð með. Þórgnýr er tilbúningur Snorra og frásögn- in af Uppsalaþingi þar sem bændur setja Ólafi úrslitakosti á sér enga stoð í sögulegum atburð- um og ber að skilja hana táknrænum skiln- ingi. Tákngervingur þjóðveldisins leiðir bændur í friðsamri uppreisn gegn hofmóðugum konungi og auðmýkir hann. Þar mætast hefð og nýj- ung, hrátt og soðið. Enginn vafí ieikur á hvor- um megin Snorri er. Lesa má úr þessum mann- lýsing- um uppreisn gegn því sterka konungs- valdi sem ruddi sér til rúms á 13. öld, uppreisn sem er úr sögunni nokkrum áratugum síðar, þegar Sturlunga er rituð. Þar og í fleiri ritum frá lokum 13. aldar er skýr áróður fyrir sterku konungsvaldi.6 Þannig verður Snorri, rétt eins og Þórgnýr lögmaður, fulltrúi horfínnar tíðar. 1. Tilvísanir til blaðsíðutals eiga við Heimskringluút- gáfu Bjarna Aðalbjarnarsonar (Heimskringia I-IIl. ís- lenzk fornrit 26-28. Rvík 1941-1951) en eru færðar til nútímastafsetningar. 2. Konunga sögur I. Ólafs saga Tryggvasonar eftir Odd munk, helgisaga Ólafs Haraldssonar, brot úr elztu sögu. Guðni Jónsson gaf út. Rvík 1957, 210. 3. Sama rit, 213. 4 Lie. Studier i Heimskringias stil, 95. Sverre Bagge mótmælir þessu og telur deiluna snúast um það hvort meiri hagnaður felist i stuðningi eða andstöðu við Ólaf (Society and Politics in Snorri Sturluson’s Heims- kringla. Berkeley o.v. 1991, 70). 5. Að þessu hef ég vikið áður (Nokkur orð um hug- myndir íslendinga um konungsvald fyrir 1262. Samtíð- arsögur. Forprent. Níunda alþjóðlega fornsagnaþingið á Akureyri 31.7-6.8. 1994. Rvík 1994, 31-42. Sann- yrði sverða. Vfgaferli í íslendinga sögu og hugmynda- fræði sögunnar. Skáldskaparmál (3) 1994, 42- 78. Hákon Hákonarson — friðarkonungur eða fúlmenni? Saga (33) 1995, 166-85). Höfundur er íslenskufræóingur ELÍSABET ARNARDÓTTIR SVEIN- DÓMUR í SARAJEVÓ maðurinn bak við augað sér svipdjarfan pilt arka kotroskinn inn í augnablikið á nýjum skóm maðurinn bak við augað heyrir skelfingarópin skera í kviku maðurinn bak við augað horfir á fólk hlaupa til ofboð í a ugum hver er næstur? maðurinn bak við augað and- varpar æ, skelkaða barn það er blóð á nýju skónum SKOTTUR Á LAUGAVEGI fjörlega þyrlast laufblöðin við fætur mér strjúkast létt eftir gangstéttinni með holu hljóði gáskafullar litlar afturgöngur Höfundur er talmeinafræðingur. ÞÓRA BJÖRK BENEDIKTSDÓTTIR BORGIN MÍN Nú er borgin að vakna af blundi. Gömlu húsin í miðbænum geispa letilega. En Hallgrímskirkjuturninn hljóðlátur og virðulegur horfir yfir borgina því hann vakir um eilífð. Tvö ungmenni tölta niður Laugaveginn, hátíðlega ástfangin, og reyna af öllum mætti, að mjakast inn í hvort annað. Þau trúa á, að þannig geti þau, áreiðanlega, tekið við trufluðum heimi, og takmarkað vonsku hans. Höfundurinn er Ijóóskáld og nuddkona í Reykjavík. i LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. FEBRÚAR 1997 5

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.