Lesbók Morgunblaðsins - 19.04.1997, Blaðsíða 4

Lesbók Morgunblaðsins - 19.04.1997, Blaðsíða 4
Flestir hafa einhverntímann spurt sjálfa sig: „Er ég að verða vit- laus?“ Oftast í gríni en stundum í alvöru. í harmleik Strindbergs, Föðumum, er þetta lykilspurn- ingin. Faðirinn er stuttur og ein- faldur með afgerandi persónum þar sem „ástin er stríð á milli kynjanna". Vopnin eru afbrýði, öfund og margt, margt fleira, en þó mest áberandi, efinn. Önnur aðalpersónan, Lára, talar í gát- um og sáir fræi efans í huga eiginmanns síns - höfuðsmannsins - um faðerni barns þeirra, og efinn knýr hann loks til að spyija sig: „Er ég að verða vitlaus?" Þetta er leikrit um hjónaband sem hefur beina tilvísun í líf Strindbergs og fyrstu sam- búð hans, og fyrirmyndin að Láru er greini- lega fyrrum eiginkona hans, Siri von Essen. Það er augljóst þótt margir Strindberg gagn- rýnendur í 100 ár segi að Siri hafi aldrei verið eins illvilja og Lára, og að persónusköp- um hennar sé vitnisburður um kvenfyrirlitn- ingu. Strindberg er fyrirgefið flest einsog öðrum snillingum, hann bar flest einkenni þeirra, fjölhæfni, afkastagetu, ofurnæmni, hann var gerður útlægur, síblankur, þjáðist af „paranoiu", og barðist við að halda geð- heilsu sinni um skeið. Siri var sjálf talin ein- föld, heiðarleg og trygg. Það sem skiptir mestu máli fyr- ir framvindu verksins er ofurást hjónanna á unglings- dóttur þeirra Bertu. Þau sjá sál sína og framtíð - ekki dótturinnar — speglast í aug- um hennar. í upphafi leikrits- ins sitja höfuðsmaðurinn og presturinn saman í stofunni (allt verkið ger- ist í einni stofu), ræða slæmt heimilisástand og deilur á milli þeirra hjóna svo og hvað barninu þeirra sé fyrir bestu. Hann vill senda hana í borgina, Lára vill halda henni heima frá ósiðum og sukki. Á heimilinu búa auk þeirra, fóstra hans, tengdamamma og vinnu- hjú. Vinnumaður á heimilinu er kallaður inn vegna gruns um að hafa barnað vinnukon- una, en neitar sakargiftum og segir annan mann hafi verið með henni og hann geti ekki tekið á sig ábyrgð hans til dauðadags. í fyrsta hluta kynnumst við bæði dóms- valdi höfuðsmannsins á heimilinu og hug- myndinni um „vafasamt faðerni" er líka kom- ið á framfæri. Þá deila höfuðsmaðurinn og Lára - enn einu sinni - um hvað barninu sé fyrir bestu. Hún dregur í efa fjárreiður heimilisins og getu hans til að standa sig sem fýrirvinna. Þrátt fýrir að hún hafi sín ráð, fer ekki á milli mála að hann er húsbóndinn á heimilinu. Nýr læknir staðarins kemur í heimsókn og Lára lýgur strax í hann, að höfuðsmaðurinn sé ekki með „fulle fem“, segir hann með kaupæði, ímyndi sér að hann sjái líf og málma á öðrum plánetum í gegnum smásjá o.fl. Næst hittir höfuðsmaðurinn lækninn og er ekki vel við hann, þótt læknir- inn reyni allt til að vera bæði hlutlaus og fordómalaus. Þá eiga höfuðsmaðurinn og fóstra hans samtal þar sem hann segir hana einu konuna á heimilinu sem enn sé hægt að treysta. Berta, dóttir þeirra Láru, kemur á sviðið og það er greinilega bæði ást og skilningur á milli hennar og föðurins. Hún er sammála honum, hún vill fara í borgina. í lok fyrsta þáttar segir Lára höfðusmannin- um að hann sé ekki faðir Bertu, að hann eigi ekkert tilkall til hennar og að hann hafi fram að þessu verið fyrirvinna heimilisins á fölskum forsendum. Höfuðsmaðurinn missir bæði matarlyst og hluta af geðheilsu sinni við þessi tíðindi. Hann hverfur út í myrkrið í fullum herklæðum. í öðrum þætti heldur Lára áfram að sann- færa hann, lækninn og aðra heimilismeðlimi um að höfuðsmaðurinn sé ekki heill á geði og að hann ímyndi sér nú m.a. að Berta sé ekki dóttir hans. Læknirinn spyr höfuðs- manninn aftur út í sitt lítið af hveiju til að reyna að komast að hinu sanna um geðheilsu á heimilinu, en höfuðsmaðurinn er þegar kominn með snert af „paranoiu“, efast um faðerni barns sín oghlutleysi allra, m.a. lækn- isins, fóstrunnar og tengdamóður sinnar. Tilraun hans til að ná skynsamlegri niður- stöðu með Láru áður en deila þeirra eitrar of mikið út frá sér fer út um þúfur þegar Lára segir honum að hlutverki hans sem ill- nauðsyniegs föður og fyrirvinnu sé lokið. Hún fullyrðir að hún geti látið svipta hann lögræði vegna bilunar og þau geti lifað á eftirlaunum hans. Höfuðsmaðurinn missir stjórn á skapi sínu og hendir í Láru lampa sem virkar sem staðfesting á því fyrir heimil- isfólk að hann sé búinn að missa vitið, orðinn ofbeldishneigður í ofanálag og hættulegur umhverfi sínu. í þriðja þætti er Lára með heimilið á sínu valdi. Undir lokin er það að- ÚR UPPFÆRSLU Leikfélags Reykjavíkur á Föðurnum eftir Strindberg 1987. Sigurður Karlsson í hlutverki höfuðsmannsins og Ragn heiður Elfa Arnardóttir íhlutverki Láru. „REIÐIN ER STERKUST TILFINNINGA EFTIR EINAR ÞÓRGUNNLAUGSSON eins spurning um tæknilega úrvinnslu hvern- ig eigi að setja „föðurinn" í spennitreyju, og verkið endar á því að höfuðsmaðurinn fær hjartaáfall og deyr í spennutreyjunni. í upp- byggingu lýtur leikritið sömu lögmálum og lögguþáttur. Vandamál kemur upp strax í byijun, grunsemdir fara á kreik og rannsókn hefst, sökudólgur er einangraður, dæmdur og handjárnaður. Dramans vegna verður það að vera svona. Strindberg segist hafa skrifað leikritið á þremur vikum. Það var nokkru fyrir skilnað hans við Siri. Siri von Essen var finnsk, myndarleg, með liðað fallegt hár, dökkblá augu, skarpar kinnar og strákslegt andlit. Hún naut þess að fara í útilegur og elskaði hesta og útreiðar. Um fyrsta fund þeirra á götu í Stokkhólmi 1875 orti Strindberg: Inn í anddyri sjoppunnar / ryðlituð silki blússa þín / litlir hælar tipla þar til þeir þagna / og ég elti þig inn. Þau litu ekki á hvort annað sem tilvon- andi elskhuga fyrr en seinna. Siri var enn gift þjóðþekktum eiginmanni sínum, Baron Carl Gustaf Wrangel og áttu þau eitt barn. Baróninn var áhugamaður um leikhús og þekkti verk Strindbergs. Hann var hinsvegar ástfanginn af annarri konu, og aðeins tíma- spursmál hvenær þau Siri myndu skilja. Hugur hennar stóð líka til leiklistar, og Strindberg sem vissi af metnaði hennar hvatti hana einnig til að skrifa. Hún bað hann um ráð og hann svaraði í júní 1875: „... Að skrifa er einfaldlega að muna. Rifjaðu upp lítið atvik úr lífi þínu. Einangraðu það. Athug- aðu hvort það hafi upphaf og endi, fyrst og fremst endi. Maður verður að vita hvert stefnir...“ Og seinna skrifaði hann til henn- ar: „Ef þú verður reið, þá fær stíll þinn ákveð- inn lit, því reiðin er sterkust tilfinninga. Þú Faóirinn er þekktastq leikrit Strindbergs og hefur beina tilvísun í sambúó skóldsins og Sir- iar von Essen. Þau giftust fyrir réttum 100 árum, en sambúóin var storma- söm og skilnaóur þeirra ______eftir 14 ár var____ heiftarlegur. EDVARD Munch: Strindberg. segir að þig vanti menntun. Guð bjargi okk- ur frá rithöfundum sem endurvinna það sem þeir hafa lesið í öðrum bókum. Það eru leynd- armál fólksins sem við viljum fá að vita.“ Strindberg og hún fóru að hittast leynilega á kaffihúsum snemma árs 1876 áður en hún skildi við baróninn. Um vorið játaði hann henni ást sína, í júni skildi hún við baróninn eftir beiðni hans vegna hugsanlegs framhjá- halds hennar með Strindberg og slæms orð- stírs fyrir mann af aðalsættum. Aðdragandi skilnaðarins litaði tilhugalíf þeirra nokkuð. Mál Siriar og barónsins var altalað bæði í Stokkhólmi og Helsinki. Siri fór til Kaup- mannahafnar til að reyna fyrir sér sem leik- kona en baróninn hafði alltaf verið því mót- fallinn því það sæmdi ekki eiginkonu baróns. Þegar kjaftasögur í blöðum og „kreðsum“, þvert á landamæri Norðurlandanna um ástar- mál þeirra hjóna og Strindbergs náðu há- marki, gat móðir Siriar ekki setið á sér. Hún bað baróninn að koma til Kaupmannahafnar og ná í Siri áður en hneyksli myndi eyði- leggja feril dóttur sinnar. Strindberg hélt kyrru fyrir í Stokkhólmi og lét kjaftasögur dagblaða lítið á sig fá og baróninn fór hvergi. I bréfi sem Siri skrifaði í Kaupmannahöfn til Strindbergs þetta vor sagði hún: .Ó, guð hvað ég þjáist . . . hef ég tekið ranga ákvörðun? Er þetta synd? Hvers vegna elsk- aði hann mig ekki, hann sem var eiginmaður minn, var það ekki skylda hans? Er það guðs vilji að við, aðeins við, elskum hvort annað. Ég held að ég elski hann ennþá, já, ég geri það og þig líka - hvers vegna get ég ekki elskað ykkur báða?“ Nokkrum dögum seinna skrifaði hún aftur: „Ég verð að fá þig ef ég á að lifa þetta helvíti af. Komdu til mín ... og skrifaðu hér.“ Strindberg svaraði henni með ástarbréfum, en þau voru treg til að hittast, í fyrstu a.m.k. á meðan öldurnar var að lægja. I lok árs 1877 giftust þau og þótt sambúð þeirra hafi verið stormasöm á stund- um, gat Siri seinna lyft glasi og skálað fyrir ,1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. APRÍL1997

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.