Lesbók Morgunblaðsins - 13.09.1997, Blaðsíða 4

TÍÐARANDI í ALDARLOK, 2. HLUTI
MODERNISMINN
RÍS OG HNÍGUR
EFTIR
KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
Módernisminn þróaóist
smóm saman yfir í ramm-
gjörna, gHtumlykjandi
menningarheimspeki.
Allar listspírur og
menningarvitar sem vildu
lóta aó sér kveóa uróu
aó hervæóast þessum
hugsunarhætti.
SÉ SPURT hvaðan alda
póstmódemismans (pm-
ismans) rann liggur beint við
að huga að bylgju módernis-
mans sem reis og hneig á
undan henni. Ekki verður því
undan ekist að rifja upp dá-
litla hugmyndasögu - sem
verður þó rúmsins vegna að vera stutt. Það
skal og gert með þeim varnagla er sleginn
var í fyrsta hluta að við erum ekki lengur
að tala um hugmyndasögu í hefðbundinni
merkingu sem framfarasögu vísinda og
heimspeki heldur sem yfirlit viss tíðaranda
í menningu, listum og (sumum) mannvísind-
um. „Módernismi“ á ekki sveitfesti í hefð-
bundinni heimspeki og raunvísindum; það
er ekki til nein sérstök „módernísk“ bresk-
bandarísk heimspekihefð. Hugtakið er í raun
komið undan tungurótum listfræðinga þó að
pm-istar kjósi að nota það í mun víðtækari
hugmyndasögulegri merkingu. En þar sem
ég er að rekja sögu pm-ismans verð ég að
vissu marki að fylgja söguskilningi boðbera
hans (að svo miklu leyti sem þeir viðurkenna
nokkurn réttan söguskilning!). Eftirfarandi
„hugmyndasaga" verður því í senn í mý-
flugumynd og innan gæsalappa.
Viðtekið er að rekja upphaf nútímans til
upplýsingara\dannnar átjándu þegar mann-
leg skynsemishyggja og framfaratrú reis
hvað hæst. Kant lýsti kjarna hennar svo í
frægri ritgerð, er margir líta á sem „stofn-
skrá nútímans", að upplýsingin sé „lausn
mannsins úr viðjum þess ósjálfræðis sem
hann á sjálfur sök á“.' í stað dulúðar og
trúarkredda miðalda átti nú að reisa hlutlæg
vísindi og algilda siðfræði á grunni mannlegr-
ar skynsemi. Alþýðan skyldi upplýst, saman-
lagðri þekkingu mannsins safnað í aðgengi-
leg alfræðirit og bönd samfélagsins treyst í
krafti hugsjónanna um frelsi, jafnrétti og
bræðralag. Heimspeki upplýsingaraldar
kristaljaðist í orðinu mannhyggja eða húman-
ismi. Á miðöldum hafði orð þetta fyrst vísað
til rannsókna á klassískum fræðum en síðan,
á endurreisnartímanum, til þeirrar hugmynd-
ar að mannlífið hefði sjálfstæðan tilgang hé_r
á jörðinni, óháð fyrirheitinu um annað líf. Á
upplýsingaröld varð „húmanismi“ hins vegar
lýsing á sjálfsmynd mannsins sem frjálsrar
skynsemisveru er skilið gæti sjálfa sig og
heiminn og breytt hvoru tveggja að vild: Við
búum samkvæmt þeirri mynd i heimi sem
er þekkjanlegur og höndlanlegur á veraldlega
vísu og þar sem sameðli manna og þjóða
yfirgnæfír allan mun menningarsvæða og
einstaklinga.
Ærin dæmi um hugsjónir upplýsingarinn-
ar er að fínna á íslandi 18. og öndverðrar
19. aldar: Ferðabók Eggerts og Bjarna,
Jarðabók Árna og Páls, stofnun Hins ís-
lenska bókmenntafélags og fleira. Enginn
hefur þó læst hugsjónir upplýsingarinnar
skýrar í orð en síðalningur hennar, skáldið
Stephan G. Stephansson, er sá inn í björt
MEÐ KÚBISMANUM og síðar súrrealismanum í myndlist snemma á þessari öld birtist
meginhugmynd módernismans í fullnaði sínum: hugmyndin um að engin nauðsynelg
tengsl séu milli táknheims okkar og ytri veruleika. Myndin: Kona með gítar, málverk
frá 1912 eftir Georges Braque, einn af brautryðjendum kúbismans.
framtíðarlönd og orti um skyldleika allra
þjóða - þó að „móðurmál og föðurland svo
fjarlæg/ að þær skildi að menn vissu, að
hefði ei/ þeirra milli nokkur ferja farið".2
Á upplýsingaröldinni komu fram fágaðar
kenningar um mannlega skynjun og um sam-
band hugar og heims. Pm-istar hafa hins
vegar lítinn gáning á þessum kenningum og
túlka söguna svo að fyrir tíma módernis-
mans hafi ríkt frumstæð raunsæishyggja um
samband tákna og tilvísunar: orð tungunnar
vísuðu truflunarlaust til hinnar raunverulegu
„skipunar h!utanna“ í heiminum.3 Rétt er
að hafa þennan söguskilning þeirra í huga
í framhaldinu.
Fyrir pm-ista - og raunar fleiri - markar
heimspekingurinn Friedrich Nietzsche
(1844-1900) þáttaskil í hugmyndasögunni
sem tengiliður upplýsingar og módernisma.
Hjá honum reis húmanisminn í hæstar hæð-
ir, í hugmyndinni um „ofurmennið“ sem
göfgað hefði hvatir sínar og náð fullkomnu
valdi yfir sjálfu sér: hugsjón sem allir gætu
raungert í lífi sínu ef þeir legðu sig eftir
því. En hjá honum hné húmanisminn einnig
í dýpstu djúp, með hugmyndinni um að bak
við grímu skynseminnar byggju tryllt lífsöfl,
ekki síst hinn miskunnarlausi vilji til valds,
er bæri í senn í sér mátt til sköpunar og
eyðileggingar. Það er, að dómi Nietzsches,
engin knýjandi skynsemiskvöð að verða frek-
ar göfugt ofurmenni en dýrslegt fól; og með
siQa- eða fomminjafræði sinni sýndi hann
fram á að jafnvel háleitustu gildi siðmenning-
arinnar ættu sér einatt rætur í grimmúð-
legri græðgi og óslökkvandi lífsþorsta. Mæli-
kvarði gilda og gæða væri á endanum fagur-
fræðilegur, „handan góðs og ills“. Á sama
tíma spurðu rithöfundar á borð við
Dostojevskí hvort allt hlyti ekki að vera leyfí-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. SEPTEMBER 1997
legt ef Guð væri ekki til; og skáld jafnt sem
málarar kepptust við að hnekkja goðsögn-
inni um beint samband tákna og tilvísunar,
hugar og heims: engin ein lýsing veruleikans
væri skilyrðislaust rétt.
I þessari deiglu varð módernisminn til sem
tíðarandi, fyrst meðal skálda, iistamanna og
menntamanna - annarra en heimspekinga
og vísindamanna sem flestir hirtu lítið um
heilaköst bijálæðingsins Nietzsches! Lista-
menn tóku hins vegar boðskap hans fagn-
andi. Ef dýpstu þræðir manneðlisins lágu
að tundri sköpunarmáttar og tortímingar-
hvatar, fremur en hlutlægri skynsemisgáfu,
þá hlaut það jafnframt að vera hlutverk list-
ar, fremur en hefðbundinnar heimspeki, að
vísa mannkyninu leið fram á við. Hefur það
ekki jafnan verið meginverkefni listamann-
anna að afhjúpa hulin lífsöfl? Eru þeir ekki
hinir raunverulegu þekkingarfræðingar og
framtíðarsjáendur! Hér hafði því, í fyrsta
sinn í sögunni, sprottið upp hugmynd um
listamanninn sem heimspeking, hugmynd er
átti eftir að setja svo mjög mark sitt á tíðar-
anda 20. aldar. Eða eins og sumir myndu
orða það: Skáldfíflamálið hafði haldið inn-
reið sína í heimspekina!
Listheimspekingurinn Danto talar um að
skeið módernismans hafí staðið frá 1905-
1964.1 Rætur þess liggja þó lengra aftur,
svo að nemur að minnsta kosti þremur til
fjórum áratugum. Hitt er satt að það er
vart fyrr en með kúbismanum og síðar súr-
realismanum í myndlist snemma á þessari
öld sem ein meginhugmynd módernismans
birtist í fullnaði sínum: hugmyndin um að
engin nauðsynleg tengsl séu milli táknheims
okkar (í myndlist, bókmenntum eða daglegu
máli) og ytri veruleika; hinum síðarnefnda
verði ekki lýst á neinn hátt milliliðalaust
með þeim táknbúnaði sem við höfum á valdi
okkar. Þessari þekkingarfræðilegu afstæðis-
hyggju fylgdi hins vegar einatt meðal mód-
ernista einhvers konar dulhyggja um að
unnt væri að „vekja hugboð um“ eða „vísa
óbeint til“ hins sanna veruleika með snjallri
list. Þetta kemur hvergi skýrar fram en í
fágaðri frumspeki súrrealista sem töldu að
listin gæti veitt okkur sýn yfir í handanveru-
leik þess „súr-reala“, sambreiskju draums
og hversdagsreynslu í æðri einingu: veröld
stórfengleikans.5
Heimspeki módernismans var í raun lítið
annað en ómenguð upplýsing (áhersla á
framför, sammannlegan skilning, einingu
þjóða og einstaklinga og sjálfræði mannsins)
að viðbættri hugmyndinni um firringu al-
mennings frá upplifun hins sanna veruleika.
Múgurinn hélt enn í vonarlygina um að heim-
urinn liti út nokkum veginn eins og við
sæjum hann; það var listamannanna að frelsa
fólk undan þessari lygi og oki sjálfsblekking-
anna sem hún ól af sér. Þeir voru framvarðar-
sveit þekkingarinnar, framúrstefnumennirnir
(,,avant-garde“), dæmdir til að vera fyrirlitn-
ir af lýðnum, eins og spámenn allra föður-
landa, en jafnframt útvaldir til að mylgra
ofan í þennan sama lýð kornum sannleikans
uns hann næmi spekina. Tónskáldið Schön-
berg viðurkenndi þannig fúslega í bréfi til
málarans Kandinskys árið 1911 að fjöldinn
hæddi verk hans. En það kæmi ekki að sök;
hinir örfáu, upplýstu einstaklingar skildu þau
nú þegar og sú tíð myndi renna upp að þau
nytu almennrar hylli.6 Sams konar úrvals-
og forsjárhyggja einkenndi módernísku af-
strakt-málarana og atómskáldin á Islandi,
eins og við munum svo glöggt.
Módernisminn þróaðist smám saman yfír
í rammgjöra, alltumlykjandi menningarheim-
speki - en sem fyrr að mestu til hliðar við
viðtekna heimspeki og raunvísindi. Allar
listspírur og menningarvitar sem vildu láta
að sér kveða urðu að hervæðast þessum
hugsunarhætti; ella höfðu þeir slitnað aftan
af seilinni sem hérvillingar gærdagsins. Mód-
ernisminn varð fremur stofnun en stíll, stofn-
un er eignaðist sitt eigið musteri í upphafi
fímmta áratugarins eftir að Nútímalistasafn-
ið í New York hafði verið opnað og sinn eig-
in spámann í líki bandaríska listrýnisins
Clements Greenberg.
Greenberg (f. 1909) var svo áhrifamikill
talsmaður módernismans að í kringum 1950
var sjálft nafnið „módernismi" orðið lítið
annað í munni margra en samheiti yfír form-
hyggju Greenbergs og upphafningu hans á
bandarískum afstrakt expressjónisma (ekki
hvað síst í verkum málarans Jacksons
Pollock) sem hátindi nútímalistar. Greenberg
var enginn venjulegur listgagnrýnandi, eins
og við þekkjum þá af síðum Morgunblaðs-
ins, heldur hugsjónamaður og heimspeking-
ur. Lykilhugtök hans voru sótthreinsun og
sjálfsgagnrýni. Sótthreinsunin vísaði til þess
að hvert listform yrði í senn að rækta sér-
leik sinn og að dauðhreinsa sig af vísunum
til ímyndaðs ytri veruleika. Öll sönn list, jafnt