Lesbók Morgunblaðsins - 22.11.1997, Blaðsíða 10

BORGARHÓLAR bera við loft, efst á Mosfellsheiði. Þar var eldstöð og Reykjavíkurgrágrýtið sem er undir megninu af höfuðborg-
arsvæðinu, rann þaðan í gosi fyrir um 200 þús. árum.
MYNDUN LANDS OG MÓTUN Á REYKJAVÍKURSVÆDINU
Ljósmyndir: Lesbók/Gísli.
ÞORLEIFUR Einarsson jarðfræðingur
stendur hér við jaðar Svfnahraunsbruna
ofan við Litlu kaffistofuna, en þar kemur
Elliðaárhraunið fyrst f Ijós.
UNDIRSTAÐAN LOGÐ MEÐ
GOSI ÚR MOSFELLSHEIÐI
Hversu gamall er grunnurinn sem byggjum á
í þéttbýlinu vió Faxaflóa og hvaóan er þaó
berg komió? Hversu oft hefur á síóustu árþúsundum
dregió til stórtíóinda í eldstöóvum hér fyrir ofan,
og hversu langt er síóan síóast? Gísli Sigurósson
fór meó ÞORLEIFI EINARSSYNI jarófræóingi um
________svæóin ofan Reylcjavíkur, Kópavogs,_________
Garóabæjar og Hafnarfjaróar.
VIÐ búum í óskalandi jarð-
fræðinnar þar sem hægt er
að lesa náttúruna eins og
opna bók og greina sögu
jarðmyndana; síendurtek-
inna gosa með hraunrennsli
sem smám saman hefur
hlaðið landið upp, en ísaldar-
jöklar hafa átt sinn þátt í
að móta það landslag sem nú blasir við.
Allt er þetta harla ungt á jarðsögulegan
mælikvarða; aðeins um 14-15 milljónir ára
síðan elzta berg á Austfjörðum, Vestfjörðum
og við mynni Eyjafjarðar varð til. Þetta er
svo nýlegur atburður á jarðsögulegan mæli-
kvarða, að það er eins og gerst hafi í gær.
Þegar landið okkar „fæddist" voru til
dæmis liðnar um 45 milljónir ára frá því
stórslysi í náttúrunni sem orsakaði að risaeðl-
urnar dóu út. Þá voru þessi blessuð dýr
búin að vappa um jörðina í milljónir ára og
miðað við það var skaparinn ekki lengi að
hlaða upp Isiand.
Hér er ekki ætlunin að rekja myndunar-
sögu landsins, heldur verður beint sjónum
að tiltölulega litlum skika, sem skiptir þó
verulegu máli þar sem meirihluti þjóðarinnar
býr þar. Það er Reykjavíkursvæðið suður
fyrir Hafnarfjörð, en mér til halds og trausts
hef ég Þorleif Einarsson jarðfræðing og pró-
fessor við Háskóla íslands. Hann er höfund-
ur bókar um Myndun og mótun lands, sem
hefur verið gefin margsinnis út og er mikil
náma um jarðfræði íslands.
Til þess að fá gleggri mynd af því sem
gerst hefur og myndað það umhverfi sem
við höfum daglega fyrir augunum, ókum við
Þorleifur Suðurlandsveginn upp á Svína-
hraun, en þar dró „nýlega“ til tíðinda með
eldgosi og hraunrennsli sem náði til Reykja-
víkur. Við komum nánar að því síðar. Þessi
samgönguæð, Suðurlandsvegurinn, væri úr
sögunni ef það endurtæki sig, að ekki sé
nú talað um þann usla sem hraunrennsli
niður í Elliðavog mundi valda.
Við Þorleifur námum staðar á hárri bungu
í Svínahrauni, þar sem sést suðvestur eftir
hækkandi hraunum með Bláíjöll á hægri
hönd. Þar er sú eldstöð sem nefnd er Leitin,
en ekki er hægt að segja að hún sjáist frá
veginum. Þorleifur segir að gígurinn sé á
stærð við fótboltavöll, en hann er fullur af
framburði ofan úr fjallinu. „Hraunið rann
fyrst í norður" segir Þorleifur, „og dreifðist
yfir stórt svæði, enda þunnfljótandi, og rann
síðan til vesturs hjá Litlu kaffistofunni, niður
á Sandskeið og þaðan í afar mjóum farvegi
alla leið niður í Elliðavog. Það er hinsvegar
ekki þetta hraun sem við sjáum hér af vegin-
um í Svínahrauni. Löngu seinna, nálægt
árinu 1000, varð gos í Eldborgum skammt
frá Leitum. Þaðan rann það hraun sem við
stöndum á hér við Suðurlandsveginn; Svína-
hraunsbruni hefur það verið nefnt. Það var
apalhraun sem rann yfir eldra hraunið, en
ekki langt, hraunjaðarinn er skammt austan
við Litlu kaffistofuna.“
Hér erum við aðeins að huga að nýlegum
EFST: ELLIÐAÁRHRAUN rann fyrir 4.600 árum úr eldstöðinni Leitum austan í Blá-
fjöllum í miðju: Elliðaárhraun dreifði aðeins úr sér á sléttunni við Litlu kaffistof-
una og aftur ögn neðar á Sandskeiði. Neðst: Myndin er tekin ofan af brekkunni
við Lækjarbotna, en hér - nákvæmlega þar sem Suðurlandsvegurinn liggur- rann
hraunið niður f farveg Elliðaánna.
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. NÓVEMBER 1997