Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.1998, Blaðsíða 4

li J
SUMARKVÖLDIN á Álftanesinu eru stundum kyrr og björt og piltarnir á kóngsgarðinum voru mittisgrannir og sumir upplitsdjarfir, einkanlega þó einn . . . Metta María var
ung og ör, þau felldu hugi saman og hún varð vanfær, áreiðanlega í stórri óþökk fógetahjónanna. Myndlýsing: Freydís Kristjánsdóttir. Freydís er einnig höfundur myndlýs-
inga við síðari hluta greinar um Brasilíufarana, sem birtist í síðustu Lesbók, en nafn hennar misritaðist þar. -
METTA HANSDÓTTIR í VlK
EFTIR HALLDÓR ÁRMANN SIGURÐSSON
Metta, sem gifr var síðasta ábúandanum á landnáms-
jörð Ingólfs Arnarsonao hefur orðið mikil ættmóðir, þar
á meðal þióðhöfðingia. En hún hafð? þær tvær „ávirð-
ingar77 sem löngum hafa valdið því að íslenskir sagna-
ritarar verða áhugalitlir, hirðulausir og sljóir: Hún var
útlendingur og hún var kona,
LANDNÁMSJÖRÐ Ingólfs Amarson-
ar, Reylyarvík eða styttra nafni Vík,
komst í eigu konungs í áföngum í
kringum 1600. Landsetar konungs á
jörðinni á 17. öld og fyrri hluta þeirr-
ar 18. voru flestir i betri bænda röð
og sumir virðingarmenn, eins og Þór-
Ir Stephensen hefur nýlega rakið í
allfróðlegri grein um ábúendur í Reykjavík.
Stóð svo allt þar til árið 1752 að konungur gaf
jörðina undir innréttingar Skúla Magnússon-
ar og lagðist þá af nærfellt níu alda sveitabú-
skapur á jörðinni. Þegar Skúli tók við umráð-
um jarðarinnar, þar sem síðar átti eftir að
rísa höfuðborg landsins, voru þar engin hús
nema „lélegur torfbær og kirkja og hjáleigu-
kot sjö eða átta“.
Svo hefur löngum verið talið að síðustu
bændurnir í Vík væru Jón Oddsson Hjaltalín
sýslumaður og hans elskulega danska kona
Metta María Hansdóttir, en það mun þó
reyndar ekki alls kostar nákvæmt. Tildrög
þess að Skúli náði umráðum yfir jörðinni voru
ófögur, því að Jón hafði þá misst bæði emb-
ætti og eigur. Hann gat því ekki staðið landfó-
geta skil á eftirgjaldi jarðarinnar og hlaut að
standa upp af henni. Fógetinn sem í hlut átti
var reyndar Skúli sjálfur, hafði tekið við emb-
ættinu 1749 og kom því til leiðar 1751 að reist-
ur skyldi nýr fógetabústaður í Viðey. Hvar
gat betra land undir allar þær stórfram-
kvæmdir sem Skúli og lagsmenn hans höfðu
fyrir stafni en einmitt Víkurlandið, sem blasti
við sjónum Skúla þar sem hann reið um fjör-
urnar í Vesturey? Vorið 1752 skrifar Skúli
forystumönnum innréttinganna og er ómyrk-
ur í máli, vill að Jón Hjaltalín flytji tafarlaust
frá Vík með „hyski“ sitt.
í þætti Boga Benediktssonar um þau Vík-
urhjón í Sýslumannaæfum segir þetta um
Mettu: „Metta María var dóttir Hans Jan
Sörensens, er var fullmektugur hirðstjóra ut-
anlands fyrst, og síðan borgmeistari á
Jyllandi. Hún kom út með fógeta Luxdorph,
sem gipti hana Jóni Hjaltalín og studdi að
hans sýsluembætti.“ En reyndar er það þó
fráleitt að Metta hafi með nokkru móti verið
hér á vegum Luxdorf landfógeta og því er
betur að Klemens Jónsson landritari leiðrétti
þessa missögn í Sögu Reykjavíkur, sem fyrst
kom út 1929 og var síðan endurútgefin 1944.
Það var því heldur hrapallegt að Páll Eggert
Ólason tók vitleysur Boga um Mettu Maríu og
tildrögin að giftingu hennar nálega óbreyttar
upp í þátt sinn um Jón Hjaltalín í íslenzkum
æviskrám.
Æviskrár Páls Eggerts eru „opinber" per-
sónusaga íslendinga og því eiga villumar í
þeim greiða leið inn í önnur rit. í ofannefndri
grein Þóris Stephensen um ábúendur í
Reykjavík er missögn þeirra Boga og Páls
Eggerts um Mettu endursögð og enn gengur
hún aftur í grein Pjeturs Hafsteins Lárusson-
ar í Lesbók Morgunblaðsins þann 15. nóvem-
ber síðastliðinn, sem náttúrlegt er, enda mun
þennan slæðing miklu víðar að finna. I grein
sinni dregur Pjetur dár að örlögum Jóns
Hjaltalins en um það verður þó ekki fengist
hér.
Metta Hansdóttir í Vík hefur orðið mikil
ættmóðir, þar á meðal þjóðhöfðingja. En hún
hafði þær tvær „ávirðingar" sem löngum hafa
valdið því að íslenskir sagnaritarar verða
áhugalitlir, hirðulausir og sljóir: Hún var út-
lendingur og hún var kona.
Ein af langömmum mínum var Guðrún Jó-
hannesdóttir frá Narfastöðum í Melasveit.
Langafi hennar var Jón Stefánsson bóndi á
Hvalsnesi í Rosmhvalsneshreppi og síðar
Ferstiklu í Hvalfirði, dóttursonur Mettu og
Jóns í Vík. Þetta er átta ættliða haf svo að það
er orðið nokkuð þunnt í mér blóðið úr þeim
Vikurhjónum. Og rennur mér þó til skyldunn-
ar.
í f jölskylduliðí fógetans
Kristján Luxdorf var skipaður fógeti vorið
1727 og kom fyrst hingað til lands þá um sum-
arið. Metta var þá gift kona hér á landi og
margra barna móðir og kom því fráleitt út
með honum.
Reyndar hefur varðveist útdráttur úr bréfi
sem sannar að Metta hafði aðsetur á Bessa-
stöðum vorið 1705, hjá Páli Beyer sem þá var
umboðsmaður þeirra sem höfðu landstekjum-
ar á leigu, „landsforpaktaranna fullmektug-
ur“. Bréfið var skrifað 21. apríl 1705 „til Min
Kjære datter Mette Hans Datter, at finde i
Bessested i Island hos En Mand Povel
Beyer“, eftir því sem segir í uppskrift þess.
Bréfritarinn var stjúpfaðir Mettu, Hans
Olfsen eða Olufsen „Ridefoged" í Ringsbjær-
ge nálægt Koge á austurströnd Sjálands,
nokkru fyrir sunnan Kaupmannahöfn. í út-
drættinum kemur m.a. fram að móðir Mettu
og systkini voru á lífi og enn fremur að Metta
átti búfénað í vörslum stjúpföður síns: „Kiære
Datter Maa ogsaa Vide at din Köe og dine
faar er ved magt.“
Klemens Jónsson dregur það mjög í efa að
faðir Mettu hafi verið borgmeistari eða bæj-
arfógeti á Jótlandi en getur sér þess til að
hann hafi verið „Ridefoged", þ.e.a.s. umsjón-
armaður á einhverri stóreign, að líkindum í
Ringsbjærge eins og stjúpi Mettu síðar. „Þá
var það algengt," segir Klemens, „að menn
sem fengu prestakall, eða embætti, unnu það
til, að kvongast ekkjunni. . . . Þetta hygg jeg,
að hafi einmitt átt sjer stað hjer.“ Þetta er
skynsamlega ályktað en er þó ekki nema til-
gáta. Sýslumannaæfir Boga Benediktssonar
eru að vísu ung heimild og ótraust en þær eru
þó eina beina heimildin um faðerni Mettu. Svo
lengi sem frásögn Boga um það er ekki bein-
línis afsönnuð verður því að taka hana fram
yfir síðari tíma tilgátur, jafnvel þótt snjallar
séu. Svo mikið er a.m.k. víst að margir afkom-
endur Mettu settust að á Jótlandi.
Hans Olfsen lifði móður Mettu og kvæntist
síðan annarri konu. Hann var því að líkindum
nokkru yngri maður en foreldrar Mettu. Við
getum hugsað okkur að hann hafi verið í þjón-
ustu Hans Jan Sörensen borgarstjóra og síð-
an kvænst ekkju hans, bæði til fjár og nokk-
urs frama. Vensla- eða vildarmenn borgar-
stjórahjónanna kunna síðan að hafa útvegað
þessum dygga þjóni stöðu sem talin var bæði
á hans færi og við hæfi borgarstjóraekkjunn-
ar, jafnvel þótt í öðrum landshluta væri.
Það var næðingssamt á Álftanesinu á því
Herrans sumri 1705 þótt komið væri langt
fram í júní. Metta situr í kamesi sínu á Bessa-
stöðum og brýtur upp innsiglið á bréfinu frá
stjúpfóður sínum. Hún man fátt frá æsku-
stöðvum sínum á Jótlandi en flutningurinn til
Ringsbjærge er henni ljóslifandi í huga.
Hrossalyktin, forsælan af álminum, vagn-
skröltið á hellulagðri götunni og herragarður-
inn fram undan ...
Þetta er að minnsta kosti ekki óhugsandi.
Allt um það er engum vafa undirorpið að
Metta kom hingað til lands á vegum Páls
Beyers en ekki Kristjáns Luxdorfs og það
þegar árið 1704 eða fremur 1703. Hún hefur
þá verið kornung, varla nema sextán, sautján
ára, líklega komið hingað sem stofustúlka,
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. FEBRÚAR 1998