Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1998, Blaðsíða 9

MÓTTAKA og vigtun í Mjólkursamlaginu.
var rifið, allt niður að kjallara. Honum var þó
haldið og platan yfir honum er enn notuð sem
bflastæði þama bak við gamla sláturhúsið.
Gullöld saltkjötsins
Framan af byggðist bærinn Akureyri upp
sem þjónustu- og verslunarmiðstöð fyrir ná-
lægar sveitabyggðir fremur en kringum út-
gerð. Um 1907 voru erfiðleikar í landbúnaði.
Sauðasalan hafði skyndilega hrunið um tíu ár-
um áður þegar Bretlandsmarkaður lokaðist.
Tekjumöguleikar bænda voru stórskertir og
varð ekki breyting á fyrr en með uppgangi
saltkjötssölunnar eftir aldamótin. Fram að
því var íslenskur kjötútflutningur frumstæður
og verðlítill á dönskum markaði. Vöruvöndun
var lítil í þessari framleiðslu, fénu slátrað á
blóðvelli undir berum himni.
Upp úr aldamótum jókst þó eftirspum eftir
saltkjöti í Danmörku og Noregi. Það varð því
mál málanna fyrir Kaupfélagið að geta tilreitt
gott saltkjöt til útflutnings. Til þess þurfti að
reisa sláturhús, en það var erfitt átak fyrir
peningalausa bændur. KEA tókst það þó árið
1907 og var eitt af þremur fyrstu kaupfélög-
unum til þess. Þetta markaði tímamót. Húsið
var þó of lítið. Til að flýta fyrir stækkun þess
samþykktu félagsmenn að leggja allan ágóða
félagsins 1909 og 1910 í stofnsjóð. Árið 1911
var húsið stækkað. Allan annan áratuginn
blómstraði svo sala gæðasaltkjöts á erlendan
markað og var langmesta tekjulind eyfirskra
bænda. Miðpunktur þeirrar framleiðslu og
tekjuöflunar var sláturhús KEA á Akureyri.
Það var fyrst og fremst í krafti saltkjötsvið-
skiptanna að KEA sigldi fram úr
Hoepfnersverslun og varð helsta verslunar-
veldi á Akureyri.
Kýrnar saekja fram
Viðskiptakjör íslenskra bænda versnuðu
mjög frá 1920 vegna verðfalls á saltkjöti, ull
og gæram. Saltkjötsmarkaðurinn náði sér
aldrei aftur, en innlendur kjötmai-kaður skán-
aði á 3. áratugnum, einkum fyrir frosið kjöt.
Árið 1923 var byggt ísgeymsluhús vestan við
sláturhúsið. Og 1926 var svo keypt lítið frysti-
hús á Oddeyri þangað sem sláturhúsið fluttist
litlu síðar.
Á 3. áratugnum var farið að tala um hvort
ekki væri hagkvæmara að framleiða mjólk að
einhverju leyti í stað kjötsins. íslenskir bæir
uxu hratt og gerðust mjólkurþyrstir. Jónas
Kristjánsson fór á vegum Kaupfélagsins utan
til náms í mjólkurvinnslu árið 1925. Þegar
slátrun var lokið í Sláturhúsinu haustið 1927
var húsið að nokkra leyti endurskipulagt og
því breytt fyrir mjólkuTOnnslu. Mjólkursam-
lagið hóf rekstur 6. mars 1928.
Þetta skref var ekki minna en hið fyrra fyr-
ir eyfirskan landbúnað. Líklega var það enn-
þá stærra. Eyjafjörður hentar miklu betur til
kúabúskapar en kinda. Þar eru afréttarlönd
litil en snjóalög annáluð. Hins vegar býður
jarðvegur og veðurfar upp á bestu skilyrði til
framleiðslu á góðri töðu. Enda fór sem fór:
„Tilkoma mjólkursamlagsins breytti héraðinu
á skömmum tíma úr því að vera slakt miðl-
ungshérað frá landbúnaðarlegu sjónarmiði í
það að vera í fremstu röð búskapar og al-
mennrar velmegunar bændasamfélagsins,"
segir Hjörtur E. Þórarinsson í KEA-sögu
sinni. Og velgengni eyfirskra sveita var lykill-
inn að velgengni KEA og átti stóran þátt í
vexti Akureyrar.
Mjólkursamlagið var rekið í þessu húsi í 11
ár, fram til 1939. Frá fyrsta heila starfsárinu
þarna til hins síðasta þrefaldaðist mjólkur-
magnið. Þá var starfsemin flutt þrjár hús-
lengdir upp Grófargilið, í nýtt hús þar sem
hún fór fram allt til 1980.
Sfðnri saga hússins
Þessi tvö framantöldu hlutverk era mikil-
vægust á æviferli þessa húss. En hlutverkin
vora miklu miklu fleiri, og sum gagnmerk.
Haustið 1923 var farið að afulla og „rota“
gærur í Sláturhúsinu á vegum SIS undir
verkstjórn Þorsteins Davíðssonar. Næsta
sumar var starfsemin flutt í eigið húsnæði
ofar í Gilinu, og var þetta upphafið að langri
sögu skinnaiðnaðar á Akureyri. Árið 1923
kom KEA upp lítilli kornmyllu í kornvöra-
húsinu til mölunar á innfluttu korni og einnig
tengdist það kornræktartilraunum sem
Kaupfélagið litlu síðar hóf að Klauf í Eyja-
firði. Árið 1932 hafði KEA víkkað athafna-
svið sitt og lagt út á braut iðnaðar í smáum
stfl. Það ár hóf rekstur Kaffibætisgerðin á
lofti Kornvöruhússins, rekin í samvinnu SÍS
og KEA. Árið 1944 keyptu KEA og SÍS
Kaffibrennslu Akureyrar sem hafði verið
rekin af einkaaðilum í átta ár. Nú var hún
sameinuð Kaffibætisgerðinni, og flutt hvert?
Jú, í gamla Sláturhúsið/Mjólkursamlagið og
var þar rekin allt til ársins 1957 að hún var
flutt þangað sem hún er nú. Eftir að Mjólk-
ursamlagið flutti sig voru á vegum þess alin
svín í vesturálmu gamla hússins, þar sem
þau drukku mysu og annað tilfallandi frá
Samlaginu. Það var upphafið að Grísabóli.
Eftir daga Kaffibrennslunnar var samtímis
a.m.k. tvenns konar framleiðsla í húsinu:
þurrmjólkurgerð í miðhlutanum en í austur-
hlutanum blandaði Flóra gosdrykki og tapp-
aði á flöskur. í kjallaranum var Böggla-
geymsla KEA.
Nú má Ijóst vera að hús þetta kann marg-
ar sögur. Sumar þeirra eru meginþættir í at-
vinnusögu Akureyrar. í sögulegri þýðingu
keppir það óhikað við hús Gránufélagsins á
Oddeyri. Þessu fallega húsi verður að sýna
sóma og finna því nýtt hlutverk í framtíðinni
sem hæfir sögu þess.
Höfundurinn býr á Akureyri.
LJÓÐRÝNI XIV
STEFÁN HÖRÐUR
GRÍMSSON
Á TÍMUM VOR
BJÖLLUDÝRA
Smæðir og stærðir...
allt nær harla skammt.
Vísast að hið sanna
reynist hvergi satt
og sönnun engin sönn
né nokkur merking,
en forsendur liðist
hægt í andstæð tákn.
Njótum þess morgunglöð
að villast rétta leið!
Næsta fótmál skín í undrafirð.
Það er held ég við hæfi að minna á þetta ljóð Stefáns Harðar
Grímssonar hér í Lesbókinni nú þegar umræða úm það hvort
aðferðir og rök póstmódemismans hafi leitt okkur spöl áfram í leit
að þekkingu eða skotið okkur aftur í forneskju stendur sem hæst.
Póstmódemisminn hefúr unnið að því um skeið að benda á veikleika - og
raunar rífa niður - þekkingannyndun upplýsingarinnar, hina rétthymdu
og miðjuleitandi heimssýn skynsemishyggjunnar og orðið svo ágengt að
jafnvel hin sannfærðustu afkvæmi þessarar heimssýnar hafa séð sig knúin
til að láta til skarar skríða gegn honum.
Ljóð Stefáns Harðar, Á tímum vor bjölludýra, birtist í bók hans, Yfir
heiðan morgun, sem hlaut Islensku bókmenntaverðlaunin fyrsta árið sem
forseti Islands veitti þau, 1990.
Ljóðið er einfalt að allri gerð og ber glögg merki hins alúðlega
upphafningarleysis sem einkennir svo oft ljóðstíl Stefáns Harðar. Að
vanda talar skáldið hófsamlega, látlaust og án vífilengja þegar hann
bendir á að í raun viti maðurinn ekki neitt, jafnvel ekki það sem teljist öllu
jöfnu sannleikur og að fullu sannað. Hin hefðbundnu rök duga bara ekki
lengur, allt nær það harla skammt, eins og skáldið segir. Það er heldur
engin haldbær merking, engin sönn merking og forsendur liðast hægt í
andstæð tákn.
Stefán Hörður lýsir hér kjamanum í póstmódemískum kenningum um
upplausn sannleikshugtaksins og ístöðuleysi merkingarinnar; það er
enginn sannleikur til, að mati póstmódemista, hann er mesta lygi
mannsins, eins og helsti forsprakki þeirra, þýski heimspekingurinn
Friedrich Nietzsche, sagði.
Sömuleiðis hefur merkingarhugtakið verið gjaldfellt, merkingin hefúr
tapað miðju sinni með afbyggingu hugtaka eins og höfúndur og upphaf,
táknmyndin er ennþá stöndug en táknmiðið er á sífelldu flökti, villt og
óhöndlanlegt. Forsendur hinnar upplýstu skynsömu heimsmyndar hafa
verið rifnar niður, þær hafa einmitt liðast hægt í andstæð tákn, eins og
segir í ljóðinu. Maðurinn gæti allt eins verið bjölludýr, svo fátt veit hann
um eiginlegar forsendur og rök heimsins.
Niðurstaðan af þessu niðurrifi gilda og viðtekinna hugmynda er hins
vegar ekki að fúllu ljós, við eram stödd í ljósaskiptunum og sjáum ekki
hvað dagurinn ber í skauti sér. En við hljótum að villast rétta leið,
áfangastaðurinn er þama einhvers staðar út við sjóndeildarbaug, næsta
fótmál skín í undrafirð.
Þemað um þekkingarleysi mannsins, villu hans í tröllslega flóknum og
framandi heimi, upplausn sannleikans og merkingarinnar, er
allfyrirferðarmikið í skáldskap Stefáns Harðar. Oft er maðurinn í ljóðum
hans eins og viðfang stórrar vélar sem hann hvorki þekkir né skilur. Líkt
og í Ijóðinu hér að ofan er tónninn samt iðulega kankvís eða háðskur;
maðurinn er svo sem ekki merkilegri en hvert annað kvikindi sem skríður
um á yfirborði jarðar, þótt okkur þyki nokkurt hald í því að finnast annað
- og sárabót: „Já hundvísi vorri er hætt, / þegar heiðri voram er ógnað /
af þeim fundvísa fugli / á fánahátt manna og rakka“ segir í ljóðinu
Frónska sem einnig birtist í Yfír heiðan morgun.
Og þá þykir líka sumum gott að hlusta á gamalkunnugt samspil
geðfelldra tóna, eins og Stefán Hörður bendir á í Ijóðinu Samleikur í sömu
bók:
Sannleikur
er landamæralaus
eins og lygi
Hún er sennilegri
en bæði hafa geðfelldan tón
ÞRÖSTUR HELGASON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. MARZ 1998 9