Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.2000, Blaðsíða 4

MEINLITLIR MÓRAR HJÁ
ÞVÍ SEM ÁÐUR VAR
Myndlýsing: Freydís Kristjánsdóttir
í nokkrum sögum er þess getið að draugur hafi getið barn með konu. Börn þessi áttu að vera einkar vel gefin og vanalega lærðu þau til prests.
EFTIR VILMUND HANSEN
Draugar eru ekki lengur
fastir f/rir og líkamlegir,
þeir eru hættir að ríða
húsum, drepa skepnur og
barna konur. Þeirvirðast
smátt og smátt vera að
þynnast upp, verða að
gufu og hverfa
DRAUGAR eru sá hópur dá-
inna manna sem fyrir ein-
hverjar sakir ganga aftur.
Þetta er allstór og mislitur
hópur, s.s. svipir, afturgöng-
ur, vofur, fylgjur, gangárar,
staðárar og uppvakningar.
Hér verður orðið draugur
einungis notað um afturgöngur og uppvakn-
inga, en þeir eru sá hópur framliðinna sem er
hvað fyrirferðarmestur og hættulegastur. Þeir
eru aðgreindir frá öðrum hópum framliðinna, á
því að draugar er líkamlegir og bundnir við
jörðina. Þeir svífa ekki í lausu lofti eða í gegnum
veggi. Fylgjur, svipir og vofur eru loft- eða
draumkenndar verur og virðast ótengdar efnis-
líkamanum. Þeim verða ekki gerð skil hér um-
fram það sem nauðsynlegt er til að varpa ljósi á
drauga, þótt þess megi geta að draugar hafa
komið fram í öllum þessum myndum. Megin-
áhersla verður lögð á afturgöngur og uppvakn-
inga. Reynt verður að sýna fram á tengsl þeirra
við jarðlíkamann og þá staðreynd að draugar
hafa dofnað og eru að líkjast meira hinum loft-
kenndu frændum sínum.
Almennt um drauga
Eiginlegir draugar skiptast í tvo hópa þ.e.
afturgöngur og uppvakninga. Afturganga er
draugur sem fer á kreik af sjálfsdáðum, en upp-
vakningur er aftur á móti sá sem fyrir tilstuðlan
annars manns eða manna er hrifinn úr gröf
sinni til einhvers konar þjónustu. Þessir draug-
ar eru nefndir sendingar. Báðar þessar gerðir
drauga eru tengdir jarðlíkama sínum og koma
fram í líkamlegu ástandi. Þjóðtrúin ætlar að sál-
in sé tengd líkama afturgangna, en hitt þekkist
einnig að uppvakningar séu sálarlausir og sálin
í himnaríkissælu meðan líkaminn reikar. „Ótt-
inn við að hinn látni gangi aftur virðist ekki hafa
breyst mikið frá því að íslendingasögur voru
ritaðar og til þess að þjóðsögum var safnað á
síðustu öld. Einkum verður óttans vart í sögum
sem greina frá því er setið var yfir líkum og
saumað utan um hinn látna og lík hans búið til
greftrunar."3 En þó að afturgöngur liggi kyrrar
á líkbörunum eru þær með fullri meðvitund og
geta látið í sér heyra, eins og sú sem sagði:
Skemmtilegt er myrkrið. Það er svo ekki
óhugsandi að menn sem taldir hafa verið látnir
hafi risið upp á líkbörunum og hreinlega verið
drepnir af hræðslu við að þeir væru að ganga
aftur.
Eins og nærri má geta er draugatrú nátengd
kirkjugörðum og í þeim er margt á sveimi.
„Þess er og getið í munnmælasögum að hinir
dauðu gangi allir úr gröfum sínum á nýársnótt,
og er það kallað að „kirkjugarður rísi“. Hinir
framliðnu koma þá upp í líkblæjum, ganga til
kirkju og halda messugjörð og hverfa síðan.“2
Sagt er að grafir þeirra standi opnar meðan á
þessu stendur. Má á þessu sjá að þeir komast
ekki upp í gegnum jarðveginn. í öllum kirkju-
görðum er vökumaður, en svo nefnist fyrsti
maðurinn sem jarðaður er í garðinum. Hann
tekur á móti þeim sem síðar verða jarðaðir. Því
var almennt trúað að vökumenn fúni ekki. Þeir
eru sagðir líkir öðrum mönnum en rauðir í
framan og ófrýnilegir. Þess eru dæmi að ætt-
ingjar hafi veigrað sér við að láta jarða skyld-
menni sitt fyrsta í nýjum kirkjugörðum, til þess
að koma í veg fyrir að þeir yrðu að vökumönn-
um. Afturgöngur eru ljósfælnar en uppvakn-
ingar geta verið á ferli um bjartan dag.
Afturgöngur
Eins og fyrr segir þá eru afturgöngur draug-
ar sem rísa úr gröf sinni af sjálfsdáðum. „Veru-
lega rammar afturgöngur ganga aftur í and-
látinu sjálfu, en margar þeirra liggja kyrrar,
þangað til búið er að jarða þær, ef þær geta.“4
Þeir sem helst gengu aftur voru menn sem áttu
miklu heimsláni að fagna og gátu illa skilið sig
frá því eftir dauðann. Einnig hráblaut böm sem
borin voru út jafnskjótt og þau skruppu í heim-
inn. En það eru þó ýmsir aðrir sem gengu aftur.
Þeir sem létust með voveiflegum hætti og segja
sumir að þeir séu á sveimi svo lengi sem þeim
var ætlað að lifa, þeim sem þótti fara illa um sig í
gröfinni og ýmiss konar illmenni. Galdramenn
þóttu mjög varasamir og þurfti oft að beita
brögðum svo að þeir gengu ekki aftur. Flestar
afturgöngur eru þó hrein fúlmenni sem ganga
aftur af heift og hefndarhug. „Gat þá verið um
að ræða fyrirfram gerða áætlun, heitingu, eða
þá að eitthvað hafði verið hinum látna svo kært
að hann hafði fyrir þá sök ekki frið í gröf sinni.“3
Dæmi um afturgöngur af þessari gerð eru (m)
aurapúkar sem elskuðu fé sitt svo mikið að þeir
gátu ekki skilið sig við það. Stundum virðast
þeir nauðugir að vitja um fé sitt, og einn draug-
ur vitjaðist vini sínum og bað hann í öllum bæn-
um að losa sig undan þessari ánauð. En í flest-
um tilfellum verja þeir féð að fullum krafti. „Ef
menn geta tafið fyrir fédraugum, þangað til
dagar, verða þeir að sleppa þeim, því að ekki
geta þeir þá lengur verið ofan jarðar, þeir verða
þá að fara í gröf sína. Á þeim sögum er einna
áþreifanlegast, hve afturgöngur eru líkamleg-
ar, því að svo er að sjá, sem það sé beinlínis líkið
sjálft, sem gengur lifandi aftur, og líkamleikinn
kemur bezt fram í þessu heljarafli, sem draug-
um er eignað, því að aflið er hið sama hjá aftur-
göngum og uppvakningunum, tvöfalt eða meira
en það, er menn höfðu í lifanda lífi.“6
Sagan um djáknann á Myrká sýnir draug
sem þráir unnustu sína svo mikið, að hann rís úr
gröf sinni og ríður hesti til að sækja hana og
flytja yfir móðuna miklu: Máninn líður, dauðinn
ríður; sérðu ekki hvítan blett í hnakka mínum,
Garún, Garún?
Afturgöngur náðu stundum að koma fram
vilja sínum í þessum málum sem öðrum. í
nokkrum sögum er þess getið að draugur hafi
getið bam með konu. Böm þessi áttu að vera
einkar vel gefin og vanalega lærðu þau til
prests. Þegar prestur sá messaði í fyrsta sinn
sökk kirkja í jörð með söfnuði og öllu saman. Á
Prestbakka í Hrútafirði bamaði eitt sinn draug-
ur prestsdóttur. Stúlkan hélt faðeminu leyndu
fyrir fóður sínum og varð sveinbamið síðan að-
stoðarprestur. En það fór fyrir honum eins og
öðram draugssonum sem ætla að messa, hann
sökk í jörðu en banakringlan varð ein eftir.
Sumar afturgöngur, eins og Eyjaselsmóri
urðu svo magnaðar að þær réðust á menn,
skepnur og bratu hús. „Móri gekk nú ljósum
logum í Eyjaseli, svo að nær óskyggnir sem
skyggnir sáu hann. Það var líkast því sem geð-
bilaður maður gengi um og fremdi illvirki á
skepnum. Stundum hófust kindur í háaloft og
komu niður steindauðar, aðrar fundust háls-
brotnar, sligaðar, hengdar eða beinbrotnar.
Margir þóttust heyra í honum sköllinn í fjárhús-
unum, þegar hann var að drepa fénaðinn.“‘.
Uppvakningar
Uppvakningar era draugar sem vaktir era
upp af lifandi mönnum til að þjóna ákveðnum
tilgangi, oftast til illverka. Það er því ekki að
undra að þótt þeir séu bæði skapvondir og úrill-
ir, þegar verið er að raska ró þeirra sem liggja í
friði. Ekki era allir sammála um hvemig vekja
skal draug en í þjóðsögum Jóns Ámasonar má
finna eftirfarandi lýsingu. Fyrst skal þess að
gætt að það sé gert að nóttu til, sem er milli
fóstudags og laugardags og það sé milli 18. og
19. eða 28. og 29. mánaðardags, það er sama í
hvaða mánuði eða viku það er. Særingarmaður-
inn skal kvöldið áður hafa snúið faðirvorinu öf-
ugt og skrifað það á blað eða skinn með keldu-
svínsfjöður úr blóði sínu sem hann tekur úr
vinstra handlegg. Einnig skal hann rista rúnir á
kefli. Fer hann svo með hvort tveggja út í
kirkjugarð um miðnætti og gengur að því leiði
sem hann hefur valið. Þykir ráð að velja fremur
hin minni. Leggur hann keflið á leiðið og veltir
því fram og aftur og þylur öfugt faðirvorið
ásamt töfraformúlum. Þegar leiðið fer að ókyrr-
ast, birtast ofsjónir á meðan draugurinn er að
mjakast upp. Uppvakningar era sárnauðugir að
hreyfa sig og gengur þetta því seint fyrir sig.
Draugurinn biður særingarmanninn að leyfa
sér að liggja í friði, en ekki má særingarmaður-
inn gefa undan né láta sér bregða við ofsjónirn-
ar. Hann skal halda áfram við gjörninginn uns
draugurinn er kominn hálfur upp. Þegar draug-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 29. JANÚAR 2000