Lesbók Morgunblaðsins - 26.08.2000, Blaðsíða 4

Lesbók Morgunblaðsins - 26.08.2000, Blaðsíða 4
LÆKNINGAJ U RTIR OG GALDRAPLÖNTUR Myndlýsing/ Freydís Kristjánsdóttir EFTIR VILMUND HANSEN PLÖNTUR hafa fylgt manninum frá upphafi vega. Þær hafa gegnt veigamiMu hlutverki í sögu hans og menningu. Landbúnaðarbylt- ingin grundvallaðist á því að menn fóru að rækta korn og eftir það hófst myndun borga og nú- tímamenning varð til. í indversku spekiritunum Rig Veda segir að maðurinn hafi lært að þekkja ætar plöntur frá eitruðum með því að fylgjast með fæðuvali grasbíta. Síðan hefur hann lært að rækta og kynbæta plöntur til að fullnægja þörfum sín- um. Á miðöldum var lækningajurtum safnað úti í náttúrunni af grasalæknum og þær voru rækt- aðar í klausturgörðum. Munkar og grasalækn- ar sáu um að líkna sjúkum og græða sár með jurtalyfjum og smyrslum. I seinni tíð hefur vegur grasalækninga vaxið mikið, og oftar en ekki í samfloti við svo nefnda nýaldarhyggju. Svo virðist sem vesturlanda- búar leiti æ oftar til grasalækna í von um að þeir geti bætt mein sem læknavísindin standa ráðþrota frammi fyrir. Nýjasta dæmið um þetta er illþefjandi sveppaglundur, sem fólk er farið að drekka í miklu magni í fálmkenndri baráttu sinni við ellina. Ég hef heyrt dæmi þess að fólk hafi drukkið nokkra bolla af þess- um yngingarelexir á hveijum degi, og mér skilst þeir sem lengst hafa náð í yngingarferl- inu séu farnir að sofa í fósturstellingu. Grasalækningar hafa í grófum dráttum þróast frá göldrum, þar sem seiðmenn ráku út illa anda með hjálp plantna, yfir í að vera vís- indi. I þessu ferli hafa komið fram allskyns hugmyndir um lækningarmát plantana. Á tímabili var því trúað að plöntur sem bæru blöð sem væru í laginu eins og lifur, væru góðar gegn lifrarsýkingum og að plöntur sem líktust kynfærum á einhvern hátt ykju kyngetuna. í einni athugun kom í ljós að af 119 mikil- vægustu plöntunum sem notaðar eru til lyfja- gerðar eru 88 af tegundir þekktar meðal frum- stæðra þjóðflokka sem lækningarjurtir. Eitt undirstöðuefnið í getnaðarvarnarpillunni, sem um 80 milljón konur taka inn á hveijum degi, er unnið úr klifurjurt sem heitir Díoskórea- vínviður, en hún vex aðeins í regnskógum Suð- ur-Ameríku. Jurtalyf hafa ekki eingöngu verið notuð til lækninga, þau geta líka verið sterk eitur, og á tímum Grikkja og Rómverja voru þau mikið notuð til að ryðja pólitískum keppinautum úr vegi. Frú Lacusta eitursérfræðingur Neró keisara var einstaklega lagin við það og aðstoð- aði hún hann í valdabaráttunni með því að eitra fyrir andstæðingum hans. Náttúruþjóðir lifa að stórum hluta á jurtum. Þær eru notaðar til að komast í samband við guðina og til þess að fara sálförum yfir í and- aheiminn. Einstaka trjátegundir voru og eru dýrkaðar sem guðir væru. Drúítar álitu að eikin væri tákn styrkleika og veitti vemd. Sedrusviðurinn naut á sínum tíma átrúnaðar kristinna manna, gyðinga og múslíma, þótt hver hefði sína ástæðu. Fíkjutré eru álitin hei- lög af búddhistum vegna þess að Siddharta Gautama öðlaðist nirvana undir einu slíku. Hindúar trúa því að guðinn Brahna hafi breyst í fíkjutré og hver man ekki eftir fíkjutrénu í aldingarðinum Eden þar sem það þjónaði sem klæðaskápur Evu. Helgileikir í tengslum við árstíðir og upp- skeru eru oft tengdir hlutum úr tré, þekkt dæmi um þetta eru jólatré og maístöngin. Fyr- ir tíma kristninnar þekktist það í Norður- Evrópu að unglingar færu út í skóg og kæmu til baka með skreyttar trjágreinar, reðurstákn - tákn fijósemi sem síðan var dansað kringum. f kristni eru plöntur notaðar sem tákn og Jesú notaði þær oft í dæmisögum sínum. Fífíll- inn sem er bitur á bragðið og táknar pínu Krists og krossfestinguna. Samkvæmt helgi- sögninni var krossinn smíðaður úr ösp og þess vegna skjálfa lauf asparinnar án afláts. Rósir eru tákn Krists og María guðsmóðir var kölluð rós án þyma vegna þess að hún var talinn syndlaus. En kristnir menn hafa ekki alltaf verið jafn sáttir við rósir. Rómverjar litu á hana sem merki um sigur og hún var tákn ást- argyðjunnar Venusar. Rósin var eftirlætis- blóm keisarans í Róm og heiðins háaðals og hafði táknrænt gildi í svallveislum Rómverja. í sveitahéraði einu á Ítalíu fer fullorðinsvíxla unglinga fram með þeim hætti að afi og amma unglingsins velja ungt tré og kljúfa stofn þess. Unglingurinn smeygir sér síðan nakinn gegnum tréð, rétt eins og hann sé að fæðast aftur, en að þessu sinni er unglingurinn að fæð- ast inn í heim hinna fullorðnu. Síðan er tréð bundið saman eins og um ágræðslu sé að ræða, unglingurinn og tréð halda svo áfram að vaxa og þroskast saman. Fom-Grikkir töldu að Adonis hefði fæðst af mytrastré og að börkur þess hafi rifnað eftir tíu mánaða meðgöngu. Álexander mikli á að hafa komið að talandi tré í einni herferð sinni, tréð ávítaði hann fyrir valdagræðgi og spáði fyrir um dauða hans í ókunnu landi. Askurinn er heimstréð í norrænni goða- fræði. Óðinn hékk níu nætur í tré til að öðlast visku og Adam og Eva borðuðu af skilnings; trénu og vora rekin úr paradís fyrir vikið. í norrænni goðafræði era dæmi þess að menn hafi blótað tré og lundi í tengslum við Freys- dýrkun. Um íslenskar plöntur Alþýðleg þekking á nýtingu plantna hélst við hér á landi fram undir síðustu aldamót en hef- ur nú að mestu fallið í gleymsku. Breyttir bú- skaparhættir og ör þróun læknavísinda ruddi henni til hliðar og gerði hana að mestu óþarfa. Nokkuð er um forn goðaheiti á íslenskum plöntum þó þau séu fá, þau eru m.a. baldurs- brá, friggjargras og lokaisjóður. Á hinum Norð- urlöndunum era allmargar tegundir plantna kenndar við Jesú Krist en ekkert hér á landi. Nokkur gömul íslensk plöntunöfn eru kennd við Maríu mey t.d. Maríugras og Maríuskór. Talsvert ber á því í sögum þar sem plöntur era taldar til að ekki er getið um tegundarheiti, plantan er nefnd til sögunar án þess að vera kjami hennar. í Allrahanda Síra Jóns Nor- mann má meðal annars finna sögu sem heitir: Að mjólka fjarlægar kýr. „Á bæ einum á Horn- stöndum bjuggu hjón, sem mjög vora granuð um galdur. Hjá þeim uppólst dóttir þeirra. Þegar hún var orðin hér um bil hálffullorðin, fór sýslumaður að taka rannsókn um þetta mál. Ekki er þess getið, hvað foreldramii- með- gengu. En þegar til dótturinnar kom, kvaðst hún ekkert kunna nema að mjólka kýr. Bað sýslumaður hana að sýna sér það og tiltók sjálfur á hvaða bæ kýrin skyldi vera. Tók hún þá puntstrá og rak í holu, sem boruð var í stoð, fór svo með 10 marka fötu undir puntstráið og mjólkaði fötuna fulla með nýmjólk. Sýslumað- ur bað hana að mjólka meir, en hún sagðist ekki mega það, því kýrin skemmdist. Herti þá sýslumaður á henni og mjólkaði hún enn nokk- uð, unz það fór að koma blóðkorgur. Nú sagði hún að kýrin væri farin að skemmast. Herti þá sýslumaður enn að henni að mjólka þar til það fór að koma blóð. Hætti hún þá allt í einu og sagði, að nú væri kýrin dauð. Reyndist það og svo, að á hinni sömu stund hafði sú tiltekna kýr dottið steindauð niður.“ (Jón Norðmann 1946:151-152) Samkvæmt Steindóri Steindórssyni frá Hlöðum eru tvær jurtir sem era þeirri náttúra gæddar að geta opnað skrár og lása þ.e.a.s. tungljurt (Botrycium lunaria) og fjórlaufa- smári (Paris quadrifolia). „Hefir það vafalaust verið trú hér eins og í Noregi að lásar hrykkju opnir, ef tungljurt var borin að þeim.“ (Stein- dór Steindórsson 1978:38) og „hér á landi var mikil trú á töframætti ferlaufasmárans, talið var, að ef hann væri borin að læsingum, hvort heldur á húsum eða hirslum, hrykkju þær upp. Af því verða til nöfnin lásagras, skráagras, þjófagras og þjófarót. Nafnið lausnargras, [...], gæti bent til trúar á, að plantan greiddi konum fæðing, sbr. lausnasteinn.“ (Steindór Steindórsson 1978:108) f Þjóðsögum Jóns Amasonar er að finna eftirfarandi sögu um þjófagras. „Þjófarót er gras eitt með hvítleitu blómi. Er það mælt að hún sé vaxin upp þar sem þjófur hefur verið hengdur og sé sprottin upp af ná- froðu upp úr honum. En aðrir segja að hún sé sprottin upp af þjófadysinni. Rót gras þessa er mjög angótt. Þegar þjófarót er tekin verður að grafa út fyrir alla angana á henni án þess að skerða nokkurn þeirra nokkurstaðar nema miðangann eða meginrótina sem gengur beint í jörð niður, hana verður að slíta. En sú náttúra fylgir þeim anganum að sérhvert kvikindi sem heyrir hvellinn þegar hann slitnar liggur þegar dautt. Þeir sem grafa þjófarót binda því flóka um eyra sér. En til þess að þeir sé því ugglaus- ari að þeir heyri alls ekkert hafa þeir þó varúð við að þeir binda um rótina og hinum endanum við hund sem þeir hafa með sér. Þegar þeir era búnir að undirbúa allt hlaupa þeir frá greftrin- um og þegar þeir þykjast komnir nógu langt burt kalla þeir á hundinn. Slitnar þá anginn við það að hundurinn gegnir og ætlar að hlaupa til mannsins, en hundurinn drepst þegar í stað er hann heyrir slithvell rótarinnar. Síðan er rótin tekin og geymd vandlega. Gras þetta hefur þá náttúru að það dregur að sér grafsilfur úr jörð eins og flæðamús dregur fé úr sjó. En þó verður fyrst að stela undir hana peningi frá bláfátækra- iekkju milli pistils og guðspjalls á einhverri af þremur stórhátíðum ársins. En ekki dregur rótin aðra peninga en þá sem samkyns eru þeim er undir hana var stolið í fyrstu | ... ]. Ekkert vandlæti hef ég heyrt að sé á því að geyma eða verða af með rót þessa: því fleygja má henni hvar og hvenær sem vill að ósekju. (Jón Ámason 1 1980: 642-643) Þess má geta að í Evrópu er þekkt galdrajurt með kræklótta rót sem nefnist gaddepli (Datura stramonium). Þar er því trúað að hún spretti upp af sæði þjófs sem hefur verið hengdur og era aðferð- irnar við að ná rót hennar þær sömu. Árið 1671 tók Alþingi fyrir mál Sigurðar 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 26. ÁGÚST 2000

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.