Alþýðublaðið - 11.08.1995, Blaðsíða 4

4 ALÞÝÐUBLAÐIÐ HELGIN 11.-13. ÁGÚST1995
■ ÁThorsþingi, 3. júní síðastliðinn, lagði Sigurður Pálsson skáld
útaf fyrstu bókThors Vilhjálmssonar, Maðurirm eralltafeinn
Ágæti heiðursgestur og viðfangsefni um-
ræðna hér í dag, prýðilegu samkomugestir.
Konstantín Staníslavskí notaði hugtakið
„hið skapandi ef' í vinnu sinni með leikurum.
Hið skapandi ef, það er að segja að upphugsa
nýja möguleika, heila veröld kringum og bak-
við persónur leikveranna með því að beita
miskunnarlaust þessu litla tengiorði skilyrðis-
setninga, sem Bjöm Guðfinnsson nefnir skil-
yrðistengingu en nær varla yfir notkun orðs-
ins í merkingu Staníslavskís; ég legg til að
kalla hið skapandi e/tilgátutengingu.
Raunar beita allir vísindamenn og allir
skáldskaparsmiðir þessari tilgátutengingu vís-
vitandi eða óafvitandi, hið skapandi ef er
byrjun á allri nýjung, allri sköpun.
Ég ætla að byrja smátt hér í dag og segja
sem svo að eitthvað sé til í því sem einhver
sagði (ég get ekki fundið hver það var), sem-
sagt einhver sem sagði: Leyndur lykill allra
raunverulegra höfundarverka er fólginn í
fyrstu bók höfunda.
Fyrsta bók Thors heitir Maðurinn er alltaf
einn. Þessi titill er því nokkurs konar yfir-
skrift hins mikla ferðalags sem heildarverk
Thors er. Fyrsti kafli fyrstu bókarinnar heitir
einmitt Hin veglausa ferð.
Við erum hér við upphaf þessarar miklu
ferðar. Við erum hér við uppsprettu árinnar,
upptök fljótsins.
Því ef heildarverk Thors væri fljót myndi
það breikka sífellt og minna brátt á Amasón,
svo breitt að smám saman höfum við ekki
hugmynd um hvort við erum komin að árós-
um eða þegar út á reginhaf.
Við siglum á togara sem búið er að breyta í
fljótabát ög skipstjórinn heitir Thor og er
kímileitur og gætir þess að við farþegarnir
lesendur hans fljótum ekki sofandi að neinum
feigðarósi, nei, hér leyfist engum að sofa, þeir
sem dotta geta átt von á flugeldasýningu hjá
skipstjóranum þegar minnst varir.
Fljótið flýtur áfram, fiskar synda í djúpi
þess, fuglar svífa yfir og heildaráhrifin sem
við farþegamir fáum á þessari siglingu er ein-
faldlega: margbreytileiki heimsins, fjölskrúð
litatóna, blæbrigði radda og andlita og skyn-
hrifa og stundum tekur skipstjórinn vatnsfötu
og dýfir í flauminn og halar um borð; hefur
tekið sýni úr þessu fljóti og töfrar fram sann-
anir þess að allur flaumur fljótsins býr í ein-
um dropa, allir fiskar búa í einum skræpóttum
fiski sem syndir í einsemd í vatnsfötunni á
þilfarinu, allir menn eru samankomnir í einum
manni sem horfir á andlit sitt í spegli dropans.
Að skoða heildarverk Thors sem einhvers
konar Amasónfljót hefur nokkra kosti.
Ég skynja verk hans sem heild; mér virðist
það hafa fljótandi eiginleika, mynda eitt sam-
fellt continuum.
Ég skynja sömuleiðis landamæraleysi
verksins, jafnt í viðfangsefnum sem og aðferð
og það sem kalla mætti alheimsvitund þess;
viðfangsefnið er þrátt fyrir allt hvorki meira
né minna en manneskjan andspænis heimin-
um, nánar tiltekið maðurinn, konan og heim-
urinn.
Oft hef ég fengið á tilfinninguna að þessu
verki henti illa að vera bútað sundur í þessar
venjulegu pakkningar skáldsagna, þar sem út-
gáfuvenjur og lestrarvenjur biðja um landa-
mæri, sldlrúm, veggi, biðja um skýrt upphaf
og endi innan harðra spjalda.
Þetta á svosem við um marga aðra höfunda;
hvar byrjar til dæmis texti eftir Proust, hvar
endar hann, nú eða Joyce, Kafka eða þá Peter
Handke eða Philippe Sollers nær okkur í tím-
anum.
Það væri alveg eins hægt að selja verk þess-
ara manna eftir þyngd: ég ætla að fá 50
grömm af Proust, 100 grömm af Joyce. Ekki
er síður hentugt að lesa þá með því að gera
sér grein fyrir fljótandi eiginleikum þeirra,
sigla spölkom með þeim hingað eða þangað
úti á rúmsjó og sést ekki endilega til lands.
Verk margra annarra höfund eru hús, bygg-
ingar, eða þannig finnst mér ríkjandi eigindir
þeirra vera og ekkert slæmt við það; sumt eru
glæsibyggingar og sem betur fer eru margar
þessara bygginga hús sem hreyfast svo vitnað
sé í titil á ágætri bók eftir Kristján Karlsson.
En þessi verk em einhvem veginn afmörk-
uð, stúkuð; eiginleikar þeirra eru byggingar-
listarlegir. Gamla ofurvenjulega herfðar-
hlekkjaða skáldsagan er til dæmis hús, sem
búið er að flytja upp á Árbæjarsafn; það er
ekki gott að búa í þeim lengur en það má
skoða þau. Það má auðvitað gera þess háttar
hús upp til þeirra nota og allt í góðu lagi með
það.
En um borð í fljótabátnum em stundum ein-
hverjir farþegar að muldra um í matartímun-
um hvenær við komum eiginlega í Árbæjar-
safn. Ég heyri stundum kvartandi norskan
hreim þegar spurt er. En þama er því miður
leiður misskilningur á ferðinni. Fljótabáturinn
Thor Vilhjálmsson RE 1 er ekki á leið upp á
Árbæjarsafn.
En snúum okkur aftur að fyrstu bókinni,
Maðurinn er alltafeinn.
Við em stödd eins og áður sagði við upptök
fljótsins. Tökum sýni úr fljótinu: Fyrsti kafli,
Hin veglausa ferð byijar svo:
„Þeir em tveir að ganga. Það er ýmist dagur
eða nótt, þó er aldrei sól en ljósgrá birta um
daga lík nýju blikki en um nætur tungl með
hrjúfari steinlitum gráma en það skiptir engu
máli. Annar er á undan hinum, hinn á eftir.
Stundum ganga þeir hratt, stundum ganga þeir
hægt...“
Andrúmsloftið væri hægt að kalla Bec-
kettskt þó svo helstu verk hans hafi ekki verið
komin út þegar kaflinn er ritaður, 1949. Undir
lok þessa fyrsta kafla segir:
„Og þannig fara stöðugt um hina veglausu
landslagslausu auðn tveir menn á tilgangs-
lausri ferð: Þú og líf þitt.
Og þannig endalaust án tilbreytni unz tjald
hins áhorfendalausa leikhúss fellur og hylur
sviðið og ekkert er meir.
Plaudite."
Niðurstaða kaflans er nokkuð óvenjuleg.
Þessir tveir menn em þú og líf þitt og heimur-
inn er fremur tómlegur, ekki nóg með að
auðnin sé veglaus heldur landslagslaus lika,
ferðin án tilgangs og tjaldið fellur í leikhúsi
án áhorfenda og ekkert existerar lengur.
Þó svo þarna sé ekki mikil tilbreyting né
fjölbreytileiki sviðs né persóna virkar þetta
alls ekki á mig sem tómhyggjuvæl.
Þvert á móti finnst mér þetta exístensíalíska
umbúðaleysi vera andlegt hraustleikamerki;
byrjað er á hreinu borði, auðu borði og ekkert
er lagt undir nema það sem öllu skiptir: mað-
urinn, þú sjálfur fyrir hönd allra manna,
mannlegs hlutskiptis.
Það er tekist á við manninn einan andspæn-
is sjálfum sér, andspænis heiminum. Víða má
sjá vitnisburð um þetta í þessari fyrstu bók:
Einn kaflinn byrjar svo: „Maðurinn var að
deyja...“
Upphafslínur annars kafla em:
„Ganga upp götuna og ganga niður götuna,
það er að stefna í sömu átt. Það er að stefna
að enda götunnar. Líf vort liggur í hring frá
því að vera ekki að því að vera ekki.“
Þarna er strax komin til skjalanna aðferð
Thors að nefna persónur engu sérstöku nafni,
engu fornafni, eftirnafni sem kallar á tengsl
við hóp, fjölskyldu, ætt; kallar á staðsetningu
í afmörkuðum skilrúmum einkahaganna.
Þvert á móti er lögð áhersla á hið sammann-
lega, mannlegt hlutskipti fyrst og fremst,
manninn einan og stakan sem fulltrúa þessa
hlutskiptis og þar með allra manna.
Lítum aðeins á titil verksins: Maðurinn er
alltafeinn.
Hvemig má hugsa sér að lesa þennan titil?
Fyrsti lestur er eitthvað á þessa leið: Maður-
inn er alltaf al-einn. Hvar? I heiminum vænt-
anlega. Aleinn meðal manna. Einn með sjálf-
um sér og einn með sjálfan sig.
Einkunnarorð bókarinnar styðja raunar
þennan lestur. Þau eru sótt í Cocktail Party
Eliots:
What is hell? Hell is oneself.
Hell is alone, the otherfigures in it
Merely projections. There is nothing to escape from
And nothing to escape to. One is always alone.
Ekkert til að flýja frá, ekkert að flýja til,
hvergi griðarstaður, víti er maður sjálfur,
maður er alltaf einn, segir Eliot.
Það væri vissulega forvitnilegt að gera
grein fyrir annars vegar þessum línum Eliots
og hins vegar því sem að baki býr frægri setn-
ingu úr leikriti Jean-Paul Sartre, Huis Clos,
Luktar dyr - „L’enfer c’est les autres“. Víti
það eru hinir; víti sem verður til þegar óheil-
indi hverrar persónu verður að víti hinna per-
sónanna - óheilindi í exístensíalískum, guð-
lausum og forsjárlausum skilningi Sartre.
Óheilindi - la mauvaise foi - flótti mannsins
undan frelsinu, undan ábyrgðinni, undan ang-
istinni; mannsins sem er haldreipislaus vera
sem dæmd er til frelsis og á sér enga afsökun
í fyrirbærum eins og „eðli mannsins".
Hér er komið ágætisefni í BA-ritgerð: sam-
anburður á vítishugmyndum Eliots og Sartre
og hugmyndum um stöðu mannsins í fyrstu
verkum Thors. Magisterritgerð mætti svo
skrifa um ofangreint viðfangsefni að viðbætt-
um vítishugmyndum Dantes og jafnvel Hier-
onymusar Bosch en snúum okkur að Thor.
Lesum áfram titilinn Maðurinn er alltaf
einn. Þetta þarf ekki eingöngu að túlka sem
einsemd og svartsýni.
Maðurinn er einn af því að hann er ekki tví-
skiptur, margskiptur, hann er einn af því að
Guð er einn £ allri merkingu, trúarlegri og dul-
spekilegri. Að Guð sé einn, en ekki margir, er
forsenda þess að sköpunin sé heild, ennfremur
forsenda þess að sköpunin er ein, heimurinn
i