Morgunblaðið - 03.02.2002, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 3. FEBRÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
NAUMAST líður sá dagur aðekki sé rætt og ritað umstórframkvæmdir í höfuð-borginni, sem eigi að lyfta
menningarlífi þjóðarinnar í slíkar
hæðir að annað eins hafi aldrei
þekkst. „Stilltu þig gæðingur,“ var
einhverntíma sagt. Um leið og fram-
faraspor eru stigin þarf að læra af
fyrri mistökum í byggingarsögu
borgarinnar. Hver man nú „framfara-
sókn“ þá sem var á dagskrá fyrir all-
mörgum áratugum þegar nauðsyn-
legt þótti að ryðja úr vegi fyrsta húsi,
sem reist var með leyfi nýskipaðrar
byggingarnefndar Reykjavíkur árið
1839? Húsið stóð í Hafnarstræti og
var eitt hið sérstæðasta. Stílhreint og
reisulegt, án yfirlætis. Norðan þess
liðaðist lygn bæjarlækur til sjávar.
Handan lækjarins reis hús eitt reisu-
legt, í svipuðum stíl. Þar var um langt
skeið aðsetur æðstu stjórnar lands-
ins, stiptamtmaður og stjórnarráð.
Fyrrgreinda húsið stakk í stúf við
umhverfi sitt hvað varðaði klæðningu
og þak. Það var klætt með skífum og
þótti að því mikil prýði í umhverfi
húsa sem ýmist voru tréklædd eða
hlaðin úr torfi og grjóti.
Þeir sem stóðu fyrir smíði hússins
röktu ættir sínar til heitari landa.
Í bók þeirra Björns Th. Björnsson-
ar og Leifs Þorsteinssonar ljósmynd-
ara er birt ljósmynd af húsi Siemsens-
bræðra eins og það var árið 1882. Þar
sjást lækurinn, kalkofninn, en kalkið,
sem þar var unnið, var sótt í Esjuna,
sem gnæfir í baksýn. Sunnanmegin
við húsið er grasflöt. Þar eru allmarg-
ir gróðurreitir, kassar þar sem sáð
var fræjum og laukum, sem prýddu
umhverfi sitt er leið á sumar og færðu
björg í bú með matjurtum. Húsið stóð
ennþá árið 1969 er bók Björns Th. og
félaga hans birtist. Þá var umhverfið
breytt frá því sem áður var. Gróður
hafði vikið fyrir malbiki og nú varð hið
sögufræga og fagra hús að víkja fyrir
malbiki og hverfa, til þess að bifreiðar
borgaranna gætu aukið hraðann og
komist leiðar sinnar „í erindisleysu
með dugnaðarfasi“, sem einkenndi
allt mannlíf í sívaxandi höfuðborg.
Jón Guðmundsson, fornvinur og fé-
lagi Jóns Sigurðssonar forseta, ritar
vini sínum og vopnabróður athyglis-
verð bréf hvorn daginn eftir annan, 3.
og 4. mars 1848. Um þær mundir er
mikil ólga á meginlandi Evrópu og
bylgjur frelsishreyfinga brotna í vík-
um og vogum Ísafoldar. Jón Guð-
mundsson ritar um það, sem hann
kallar „eljaraglettur nokkrar milli
danskra kaupmanna og bæjarfógeta
út af íslensku“. Bæjarfógetinn Stefán
Gunnlaugsson lét festa upp auglýs-
ingu og birta með trumbuslætti: „Ís-
lensk tunga á best við í íslenskum
kaupstað hvað allir athugi.“ Nætur-
vörðurinn var látinn hrópa á íslensku
sama kvöldið. Þetta kom fyrir amtið,
og mun Rosenörn (amtmanni) ekki
hafa líkað aðferðin með öllu, en þó lét
hann „allt standa sem komið var“.
Hér á bréfritarinn við uppþot það er
varð út af tiltæki Stefáns landfógeta
Gunnlaugssonar er hann lét nætur-
vörðinn hrópa tilvitnuð ummæli.
Höjst upassende að vilja
brúka svona íslensku
Bréf Jóns Guðmundssonar er hann
ritar degi síðar, hinn 4. mars, er svo-
hljóðandi: „Sjálfum sér eru þeir
ennþá líkir sumir herrarnir hérna. Í
dag var hér byggingarnefndarfundur,
og var eg í forföllum bæjarfógetans
eins og fullmektugur hans á fundinum
og ætlaði eg að rita það, sem gjörðist,
á íslensku (það hefir að vísu sjaldan
verið gjört –), en Tærgesen varð æfur
og kvaðst fara, ég sagði að það mætti
vera, en justtr, Kusi og Jónassen
studdu hans mál, svo allir urðu á því
að rita á dönsku; nú geingur Kusi að
því búnu um allan bæ og hælir sér af
þessu og þykist hafa unnið frægt
verk; við einn, sem mælti móti honum,
sagði hann, „að það væri höjst upass-
ende að vilja brúka svona íslensku,
þar sem bæði væru danskir menn í
stjórninni, og allir skildi dönsku fyrst
við værum svo afhængige hinni
dönsku þjóð og uppá hana komnir, og
það væri synd að vilja styggja svo þá
dönsku innbúa staðarins. Jónassen
kvað alltaf rita í gjörðabók fulltrú-
anna (hann er oddviti þeirra) á
dönsku; við bæjarfógetinn (Stefán
Gunnlaugsson) ritum samt í gjörða-
bók bæjarstjórnarinnar á íslensku;
svo var áætlunin rituð og send amt-
manni en hann samþykkti hana með
áteiknun á íslensku; hann ritar og á
öll sakamál, sem ganga til og frá Yf-
irrétti, á íslensku. Rosenörn kvað líka
skopast að þeim íslensku herrunum
hér, hvað þeim liggur í léttu rúmi um
móðurmál sitt. Um þetta getur maður
víst enga klausu fengið prentaða í
Reykjavíkurpóstinum.“
Hér vitnar bréfritari í málgagn
þeirra Páls Melsteðs sagnfræðings og
Þórðar Jónassens dómstjóra. Kveðst
ekki vænta þess að hann fái birtar
greinar er gangi gegn áliti útgefenda.
Til fróðleiks má geta þess að Páll Mel-
sted birti frásögn um sigurför ís-
lenskra kartaflna á garðyrkjusýning-
um í Belgíu um þessar mundir.
Útsæðiskartöflur voru sendar héðan
með skonnortunni „Reykjavík“, sem
var í eigu hr. Siemsen og flutti send-
ingu frá Þórði Sveinbjörnssyni, dóm-
stjóra sem þá bjó í Nesi við Seltjörn.
Menningarástand Reykjavíkur
Í manntali Reykjavíkur 1845 er
Carl Franz Siemsen búsettur í Siem-
senshúsi sem síðar verður Hafnar-
stræti 23. (Það var nefnt hjá Siemsen
austur frá.) Hann er fæddur í Glücks-
burg í Holstein. Kona hans Caroline
sem er 32 ára er einnig fædd þar. Hjá
þeim er sonur þeirra Carl. Hann er
fimm ára, fæddur í Flensborg. Í hús-
inu búa einnig Peter Brunswich ass-
istent, 19 ára, fæddur í Kaupmanna-
höfn og Wilhelmine Kallenborg
ráðskona, 21 árs, fædd í Rindsborg.
Bræðurnir Carl Franz og Edvard
Siemsen koma báðir við sögu Reykja-
víkur. Þeir gerðust báðir borgarar
Reykjavíkur og tóku virkan þátt í
verslun, viðskiptum og bæjarmálum.
Bræðranna er víða getið í bókum
fræðimanna. Þeir koma víða við sögu
framfaramála. Hvarvetna má greina
spor þeirra bræðra. C. Fr. Siemsen
styður starfsemi barnaskóla. Hann
styrkir sjúkrahús. Vill stofna banka
og kaupþing. Flytur hingað andblæ
evrópskrar kaupsýslu og menningar-
mála. Jónas Hallgrímsson nefndir
hann sem forgöngumann um varð-
veislu náttúrugripa í bréfi sínu til
Japhetus Steenstrups.
Jón Helgason biskup, fjölfróður og
iðjusamur sagnfræðingur, skráir at-
hafnasögu Siemsensbræðranna í bók-
um sínum. Hann segir frá kaupsýslu
þeirra bræðra. Um Carl Franz Siem-
sen segir hann: „Þjóðverji nokkur,
Carl Franz Siemsen hafði sett á stofn
einu þýsku verslunina hér á landi í þá
daga.“ Carl Franz hafði fyrst verið
búsettur hér í bæ, en fluttist héðan til
Hamborgar. Þá tók bróðir hans Edv-
ard við forstöðu verslunarinnar og
hafði hana á hendi allt til ársins 1878.
Edvard kom hingað upphaflega
sem stýrimaður á skipi bróður síns.
Hann kvænist alíslenskri konu Sigríði
Þorsteinsdóttur, „Sigríði í klúbbnum“
eins og Jónas Hallgrímsson kallar
hana í bréfi til Japhetus Steenstrups
náttúrufræðings. Jónas bregður á
glens við Steenstrup er hann skrifar í
örbirgð sinni og vesöld í Reykjavík í
nóvember 1841. Hann nefnir þar
ýmsa þá sem Jón Guðmundsson hafði
ritað um í bréfi sínu er frá var sagt.
Jónasi Hallgrímssyni tekst að lýsa
sorg og óhamingju, gleði og lífsham-
ingju, örbirgð og lánleysi, í fáorðu
bréfi til vinar síns. Hann minnist þar
Stefáns landfógeta, Siemsensbræðr-
anna Carls og Edvards. Við sjáum
glöggt menningarástand Reykjavík-
ur, örvæntingarfulla og vonlausa bar-
áttu „listaskáldsins góða“ fyrir vís-
indalegu starfi náttúrufræðinga. „Það
verður hlegið að mér og Ísland verður
af safninu,“ segir hann um áform sitt
um náttúrugripasafnið.
Jónas þekkir vel konuefni Edvards
Siemsens. Hann kannast við hana úr
Klúbbnum þar sem hún hafði gengið
um beina. Það gerði líka Málfríður
Sveinsdóttir á sínum tíma.
Upphafið að „íslensku
safni í Reykjavík“
Bréf Jónasar Hallgrímssonar til J.
Steenstrups eins og það birtist í Bréf-
um til Jóns Sigurðssonar í útgáfu
Hins íslenska bókmenntafélags, sem-
þeir stýrðu Bjarni Vilhjálmsson,
Finnbogi Guðmundsson, Jóhannes
Halldórsson og Einar Laxness:
Bærinn átti gamalt fangelsi sem nú
hefur verið lagt niður „sem miður
hentugt“.
Þetta húsnæði hefur hið háa og
„Sjálfum sér eru þeir ennþá
líkir sumir herrarnir hérna“
Jónasi Hallgrímssyni var látið í té fyrrum fangelsi
þar sem hann gæti komið fyrir upphafi að „ís-
lensku safni í Reykjavík“, á þeim tíma er elj-
araglettur voru milli danskra kaupmanna og bæj-
arfógeta út af íslensku. Pétur Pétursson rifjar upp
sögu húss sem lengi var aðsetur Siemsensbræðra,
steinsnar frá Stiptamtmannshúsi og Stjórnarráði.
Jón Guðmundsson, ritstjóri Þjóðólfs
(1852–1874), var skrifari landfógeta.
Hann vildi að fundargerðir væru rit-
aðar á íslensku.
„Sigríður í klúbbnum“ sem Jónas Hallgrímsson segir frá í bréfi sínu og kenndi
við veitingastaðinn þar sem hún hafði gengið um beina. Hún var dóttir Þor-
steins lögregluþjóns í Brunnhúsum. Edvard Siemsen var eiginmaður hennar.
Carl F. Siemsen tók virkan þátt í
verslun, viðskiptum og bæjarmálum.
Robert Peter Tærgesen krafðist þess
að fundargerðir bygginganefndar
væru ritaðar á dönsku.
Hús Siemsensbræðranna við Hafnarstræti. Þetta var fyrsta húsið sem reist var eftir að bygginganefnd var skipuð.
Sunnan við húsið eru gróðurreitir. Hvarvetna mátti greina spor þeirra bræðra og er þeirra víða getið í bókum fræðimanna.