Morgunblaðið - 18.12.2002, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 18. DESEMBER 2002 D 9
BÆKUR
VAKNAÐ í Brussel segir frá æv-
intýrum Lísu sem dvelur í undra-
landinu Belgíu og er au-pair þar um
nokkurra mánaða skeið. Lísa er
dæmigert nútímaungmenni sem er
alltaf að leita að sjálfu sér og reyna
að bæta sig sem manneskju en
gleymir þeim göfugu markmiðum
jafnharðan í hringiðu djammsins,
snobbinu, merkjafatnaðinum og
holdsins lystisemdum. Tónlistin er
gríðarlega stór hluti af lífi Lísu og
hjálpar henni að tjá sig (sbr. 45).
Stórstirnið Björk er mesti áhrifa-
valdurinn og mikið átrúnaðargoð
eins og sést á bókarkápunni og víða
eru tilvitnanir í lög hennar. „Ég
dreg í mig hvert orð af hennar
vörum og geri það að minni speki …
þetta eru mín orð“ hugsar Lísa
(123). Í stað trúarboða og hefðbund-
inna eða gamalla gilda hljóma dæg-
urlagatextar og stjörnuspeki í
hausnum á Lísu og verða hennar
leiðarljós; renna saman við hugsanir
hennar, sjálfsmynd og málfar. Þann-
ig speglar hún sig í um-
hverfi fjölmiðlamenn-
ingarinnar án þess að
velta hlutunum of mik-
ið fyrir sér. Hún
gengst upp í því að
vera hörkutól en í
tölvupósti er loksins
hægt að vera maður
sjálfur: „… við hringj-
umst á og hittumst
ekki fyrr en viku eftir
að við hittumst fyrst og
þá búin að kynnast al-
veg ótrúlega vel …
póstar segja svo mikið.
Ég hef aldrei upplifað
svona náin samskipti á
svona stuttum tíma, allur töffara-
skapur er rokinn út í veður og vind
og ég segi nákvæmlega það sem ég
vil segja“ (160–161).
Lísan sem skrifar söguna er
þroskaðri en aðalpersónan Lísa og
hefur húmor fyrir eigin sjálflægni,
glappaskotum og óráðsíu. Háðskt
sjónarhornið bjargar bókinni frá að
vera eingöngu vaðall um djamm og
sæta stráka en lesandinn er ekki
sérlega vongóður um að Lísa hafi
„vaknað“ eftir reynsluna af að vera
„barnapía dauðans“ (229) eða að hún
hafi fundið sjálfa sig. Óneitanlega á
Vaknað í Brussel
margt sameiginlegt
með Dagbók Bridget-
ar, Dís og ótal fleiri
bókum þar sem dregin
er upp skopleg mynd af
ungum konum sem
eiga erfitt með að fóta
sig í ástinni, vinnunni
og lífinu yfirleitt. Leit-
in að hinum eina rétta
er vörðuð vandræðum
og erfiðast er svo að
eiga kærasta þegar á
reynir, þurfa að fórna
frelsinu og umbera
annan sjálfhverfan ein-
stakling. Í bókarlok er
Lísa jafnlangt frá því að þroskast og
í byrjun en henni tekst auðveldlega
að réttlæta það fyrir sjálfri sér:
„Mér líður ógeðslega vel og er búin
að hitta fullt af frábæru fólki og
þetta er búið að vera besti vetur lífs
míns og auðvitað er það það sem
skiptir máli. … Þó að ég hafi nú bara
náð sex markmiðum og verið alltof
full allan tímann þá held ég að ég
hafi þroskast fullt og hefði aldrei
viljað sleppa því að fara sem ópera
út í heim. Þetta er ævintýri. Og nú
er ævintýrið að verða búið. Ein helgi
eftir og hún á eftir að vera rosaleg,
ég finn það á mér“ (218). Bókin end-
urómar íslenskt talmál 21. aldar, mál
sem einkennist af upphrópunum
(jei!), gatslitnum áhersluorðum
(sjúklegt, geðveikt) og enskuslettum
(tipsí, indí, sjitt, fokking gordjöss).
En það eru engin átök eða endur-
sköpun í stílnum líkt og voru hjá
Hallgrími Helgasyni í Hellu og 101
Reykjavík þar sem myndmálið
spratt úr fjölmiðlum, reynsluheimi
og talanda unga fólksins. Málfarið í
Vaknað í Brussel er oft fyndið (t.d.
„flindbull að hata ekki reim“ 186) og
það heldur frásögninni á floti. Í bók-
inni opnast sýn inn í heim kynslóð-
arinnar sem veit ekki hvort hún er X
eður ei, tekur sér poppstjörnur og
þotulið til fyrirmyndar, gleymir sér í
vímugjöfum og stundarfró í enda-
lausri ævintýraleit en forðast ábyrgð
og skyldur sem eru jú bara fyrir
nörda. Tungutak dægur- og popp-
menningar eins og það er nákvæm-
lega núna er hér á bók – ekki að það
hafi endilega verið langþráð en
kannski tímabært. Bókmenntum
hættir til að lokast inni í fílabeins-
turni fágaðs ritmáls og listrænna til-
þrifa en bók Elísabetar á það ekki á
hættu, dísess kræst!
„Póstar segja svo mikið …“
SKÁLDSAGA
Vaknað í Brussel
ELÍSABET ÓLAFSDÓTTIR
235 bls. Forlagið, 2002
Elísabet Ólafsdóttir
Steinunn Inga Óttarsdóttir
ÞEGAR Álfur vaknar upp einn
daginn uppgötvar hann sér til mik-
ils hryllings að veröldin hefur tekið
stakkaskiptum. Hann er af óvið-
ráðanlegum aðstæðum neyddur til
þess að berjast fyrir sjálfsímynd
sinni og þannig stíga sín fyrstu
skref í átt að fullorðinsárunum. Á
þessum nótum hefst unglinga- og
barnabókin Aldrei aftur nörd eftir
Danann Thorstein Thomsen sem
Halldóra Jónsdóttir hefur íslensk-
að. Bókin segir í stuttu máli frá því
hvernig Álfur bregst við þeim að-
stæðum sem umturna lífi hans,
ekki bara sjálfs-
ímyndinni heldur líka
hinu félagslega utan-
aðliggjandi umhverfi.
Eftir að æskufélagi
hans flytur í burtu
þarf Álfur að læra að
bera sjálfur ábyrgð á
lífi sínu. Hann er
sviptur þeim eigin-
leika að geta falið
sjálfan sig á bakvið
vinsælasta strákinn í
bekknum. Hann þarf
að sanna sig sjálfur.
Smám saman upp-
götvar Álfur að hann
er ekki einn heldur eru fleiri í hans
sporum og með því að gera banda-
lag við þá reynir Álfur að snúa
þróuninni við.
Aldrei aftur nörd tekst á við
mörg sígild og kunn-
ugleg minni úr ævin-
týrum og þjóðsögum.
Vísanir í sögur á borð
við Litla ljóta andar-
ungann og Öskubusku
svo fátt eitt sé nefnt
má t.d finna í hliðar-
sögunni um Birgittu.
Sagan um litlu ljótu
stúlkuna sem ekki
bara þarf að glíma við
það að vera öðruvísi
en aðrir í bekknum
heldur þarf hún einnig
að berjast við bekkj-
arsystur sínar sem
leggja hana í einelti og gera henni
allt til miska. Þjóðsagnaminni má
finna í sögunni um drauginn eða
verndarengilinn Friederich Vals-
enberg en síðast en ekki síst er
þetta þroskasaga Álfs, prinsins
sem þarf að leysa úr ótalmörgum
þrautum til að ná markmiði sínu.
Bókin er ennfremur áminning um
alvarlegar afleiðingar eineltis og er
þannig ágætis innlegg í umræðu
samtímans.
Sagan er lipurlega sögð og stíll-
inn einfaldur og aðgengilegur.
Eitthvað sem þýðingin hefur fang-
að prýðilega. Í persónusköpun á
höfundur reyndar til með að missa
sig of mikið í hina sígildu skiptingu
milli góðs og ills. En aldrei þó svo
mikið að kalla megi hana einfalda.
Bókin dregur þannig upp ágætis
mynd af þroskaferli unglingsár-
anna og þeim vandamálum og jafn-
framt ævintýrum sem þau ein-
kenna.
Þroskaskrefið
Höskuldur Kári Schram
UNGLINGABÓK
Aldrei aftur nörd
THORSTEIN THOMSEN
219 bls. Halldóra Jónsdóttir þýddi. Vaka-
Helgafell 2002
NÝTT bindi í röð Íslenskra forn-
rita er ávallt fagnaðarefni. Sérstak-
lega þegar það geymir sögur frá
jafnæsilegum tíma og það bindi sem
hér birtist.
Hér eru sögur Skálholtsbiskupa
frá upphafi og fram á 13. öld, í
Hungurvöku, Þorláks sögum, Páls
sögu og þætti af Ísleifi auk latínu-
brota um Þorlák sem hér eru prent-
uð ásamt þýðingu Gottskálks Jens-
sonar, stúdentum í miðaldafræðum
til mikils léttis. Fyrirferðarmestar
eru þó sögur af Þorláki helga í
nokkrum gerðum ásamt frásögnum
af jarteinum sem urðu fyrir hans til-
verknað. Þorlákur var biskup í Skál-
holti undir lok 12. aldar og gat sér
það meðal annars til frægðar að eiga
í langvinnum illindum við einn helsta
frillukóng og höfðingja sinnar tíðar:
Jón Loftsson í Odda, fóstra Snorra
Sturlusonar.
Þeir Jón og Þorlákur tókust á um
kirknaeignir og fræg er setning
Jóns um að hann megi heyra erki-
biskups boðskap en hann sé ráðinn í
að halda hann að engu – sem er hér
á bls. 167. Þorlákur
gekk einnig mjög hart
fram í að siða samtíð-
armenn sína en átti þar
við ramman reip að
draga sem var Jón
Loftsson.
Jón hélt fjórar frillur
og átti með þeim að
minnsta kosti 11 börn,
þar á meðal arftaka
Þorláks á biskupsstóli,
Pál, með Ragnheiði,
systur Þorláks.
Þessi flóknu fjöl-
skyldumál og harðvít-
ugu deilur sem þau
kyntu undir urðu til-
efni spennandi frásagna sem hér eru
saman komnar í misrækilegum
gerðum – sem hver hefur sína sögu
að segja um viðhorf manna til þess
sem má segja og hvað ekki. Til
dæmis er mjög ólíkt á milli sögu-
gerðanna hvaða andstæðingar bisk-
upsins eru nafngreindir.
Til marks um hvað átök Þorláks
biskups við veraldlega höfðingja
brunnu lengi heitt á þjóðinni er að
um fjögur hundruð árum síðar er
enn verið að festa á blað nýjar sögur
af þeim Jóni og Þorláki þegar Jón
Erlendsson skráir biskupsannála
sína: Þar ritar hann að Jón Loftsson
hafi ekki látið sér segjast fyrr en
hann sá “undir sér opið helvíti og
djöfla farandi með gló-
andi járnkrókum,
reiðubúnir að draga sig
ofan til sín; honum kom
þá til hugar að heita
því að mótstanda aldrei
Þorlák biskup (sbr. bls.
49 í formála). Og enn
er arfur Þorláks lifandi
í samtímabókmenntum
okkar því að fyrr á
þessu ári kom út reyf-
arakennd skemmti-
saga Helga Ingólfsson-
ar, Lúin bein, sem
gerir sér mat úr þeirri
hugmynd að fornleifa-
fræðingar finni skrín
með beinum dýrlingsins – en um það
skrín má lesa í þessu bindi biskupa-
sagna sem verður þannig ágætt við-
bótarlesefni fyrir aðdáendur Helga.
Jarteinasögurnar eru einhver
besti gluggi okkar að daglegu lífi
fólks á þeim tíma sem fornsögur
voru ritaðar. Þær segja frá almenn-
ingi og baráttu hans við sjúkdóma
og mein sem læknavísindin áttu fá
svör við önnur en að ákalla guðdóm-
inn – sem kom þá gjarnan til hjálpar
fyrir tilverknað dýrlinganna. Á mið-
öldum voru lækningar af þessu tagi
hluti af viðurkenndri heimsmynd en
þær hafa nú þokað til hliðar og telj-
ast til hjálækninga – þótt átrúnaður
fólks hafi kannski síst minnkað. Í
þessum sögum kemst lesandinn í
persónulegt návígi við hinar löngu
gengnu persónur og finnur til með
þeim. Dæmi um slíkt má taka af
ungum manni og ættstórum, Þor-
steini, þegar heilagur dómur Þor-
láks er tekinn úr jörðu og borinn í
kirkju. Þorsteinn hafði lengi „hætt-
liga steinsótt haft, varð þar alheill
svá að steinninn flaut af honum
fram, eigi minni vexti en baun“. (97)
Í annarri gerð sögunnar kemur
fram að steinninn hafi verið „harðr
ok tindóttr“ (292) og er það tilfinn-
ingalaus maður sem ekki nær
óvæntri samlíðan með Þorsteini
þessum.
Í inngangi rekur útgefandi ræki-
lega hugmyndir fræðimanna um
höfunda, ritunartíma og áhrif helgi-
sagna og guðspjallanna á þær sögur
sem hér eru prentaðar, sýnir hvern-
ig þær eru felldar í hugmyndamót
tímans og veltir fyrir sér hvað fyrir
höfundunum hafi vakað. Að öllu
samanlögðu er hér komið hið eigu-
legasta bindi með stórmerkilegum
sögum sem eiga erindi langt út fyrir
þröngan hóp fræðimanna vegna
þeirrar litríku heimsmyndar sem
þar er dregin upp og trúareinlægni
sem þær varðveita – sem okkur nú-
tímamönnum hættir oft til að van-
meta í sögum af miðaldafólki.
Biskupasögur á frilluöld
BÆKUR
Fornrit
BISKUPASÖGUR 2, ÍSLENSK FORNRIT 16
Ásdís Egilsdóttir gaf út. Ritstjóri: Jónas
Kristjánsson. Hið íslenska fornritafélag
2002.
Jónas Kristjánsson
Gísli Sigurðsson
Melrakki – loðdýr,
hænsn, geitur,
svín er skráð af
Jóni Torfasyni. Þar
er fjallað um þess-
ar dýrategundir
sem setja svip á
íslenskar sveitir
og náttúru, með
ólíkum hætti þó.
Gerð er grein fyrir
sögu þessara dýra í sambýli við
óblíða náttúru, sagt frá fórðun og hirð-
ingu, burði og uppeldi ungviðs, rækt-
unarstarfi, meðferð afurða og úr-
vinnslu.
Þessi dýr eiga það sammerkt að
hafast við fjarri mannaslóðum eða er
að mestu haldið innan dyra og öflugra
girðinga. Þótt þau séu þannig ekki
mjög áberandi eru þau þó þýðing-
armikill þáttur í íslenskum landbún-
aði.
Útgefandi er Bókaútgáfan á Hofi.
Bókin er 216 bls., prentuð í Guten-
berg. Verð: 4.200 kr.
Fróðleikur
Norræn tölfræði
(Nordic Stat-
istical) árbók
2002 er komin út
og er það í fertug-
asta sinn. Bókin
er inniheldur al-
mennar töl-
fræðiupplýsingar
af ýmsum hliðum
félagslífs í Norðurlöndunum fimm,
Danmörku, Finnlandi, Íslandi, Noregi
og Svíþjóð. Að auki eru einnig upp-
lýsingar um Færeyjar, Grænland og
Álandseyjar. Markmið árbókarinnar
er að bera saman upplýsingar um
Norðurlöndin.
Bókin er rituð á ensku og
sænsku. Ritstjóri er Klaus Munch
Haagensen.
Útgefandi er Norræna ráðherra-
nefndin. Bókin er 352 bls., prentuð í
Danmörku.
Árbók
Guðfræðingatal
1847–2002 hefur
að geyma ævi-
skrár 854 guð-
fræðinga (1847–
2002), ágrip af
sögu Prestafélags
Íslands (1918–
2000) og sam-
antekt um sögu
guðfræði- og prestsmenntunar á Ís-
landi með áherslu á síðari helmingi
20. aldar.
Guðfræðingatalið tekur til allra
þeirra guðfræðinga sem luku námi
frá Prestaskólanum í Reykjavík
(1847–1911) og sem síðan hafa lok-
ið námi frá guðfræðideild Háskóla Ís-
lands (til 2002). Einnig nær guð-
fræðingatalið yfir þá sem lokið hafa
námi við erlendar menntastofnanir á
sama tíma. Þá spannar verkið einnig
yfir þá sem hlutu prestsvígslu eftir
1847 án þess að hafa lokið guð-
fræðiprófi. Loks eru birt æviágrip er-
lendra guðfræðinga af íslenskum
uppruna.
Síðast var guðfræðingatal gefið út
1976, en síðan hafa yfir 200 manns
bæst í hóp íslenskra guðfræðinga.
Fjölmargar leiðréttingar hafa einnig
verið gerðar á æviskrám eldri guð-
fræðinga. Ritið geymir sérstaka skrá
yfir guðfræðikandidata 1847–2002,
BA-próf frá Háskóla Íslands 1977–
2002, þá sem lokið hafa dokt-
orsprófi frá Háskóla Íslands 1911–
2002 og heiðursdoktora Háskólans
á sama tíma. Ritstjóri æviskrárhluta
verksins er Gunnlaugur Haraldsson
þjóðháttafræðingur.
Í sérefni ritsins er að finna ágrip af
sögu Prestafélags Íslands 1918–
2000 eftir séra Heimi Steinsson og
séra Hjalta Hugason dr. theol. Einnig
er í ritinu samantekt um Sögu guð-
fræði- og prestsmenntunar á Íslandi
með áherslu á síðari helming 20.
aldar. Kennarar guðfræðideildar Há-
skóla Íslands tóku efnið saman undir
ritstjórn séra Guðna Þórs Ólafssonar.
Útgefandi er Prestafélagið. Bæk-
urnar eru í tveimur bindum, alls
1.000 síður. Skálholtsútgáfan sér
um dreifingu. Verð 16.900 kr.
Stéttartal