Morgunblaðið - 29.12.2002, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 29. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
J
ÓLAFRUMSÝNING Þjóðleikhússins
á söngleiknum Með fullri reisn hefur
vakið upp að nýju hjá undirrituðum
umhugsun um stefnu þessa flaggskips
íslenskrar leiklistar og hversu ein-
kennilega dreifðar áherslurnar virðast
vera, stundum er stefnt þangað, síðan
hingað, svo aftur til baka, þá aðeins áfram og
kannski er niðurstaðan sú að sífellt er siglt í
hringi þegar stefnan er tekin út og skoðuð
yfir lengra tímabil. Aldrei er spurt í alvöru
hvaðan lagt var upp og hvert ferðinni sé heit-
ið. Kannski röng spurning.
Forsendurnar sem Þjóðleikhúsið er list-
rænt rekið eftir er að finna í lögum um Þjóð-
leikhús sem samþykkt voru breytt og endur-
skoðuð af Alþingi 1998. Þá höfðu lögin um
leikhúsið staðið óbreytt frá því þau voru
smíðuð í upphafi í lok 5. áratugarins. Á það
hefur verið bent að allar samfélagslegar for-
sendur fyrir stofnun og rekstri Þjóðleikhúss-
ins árið 1950 voru allt
aðrar þá en nú ríflega 50
árum síðar; Þjóðleikhúsið
var fyrsta atvinnuleik-
húsið á Íslandi og fram-
boð á sjónrænu efni
hvergi til staðar nema í
kvikmyndahúsum. Hugsjón þeirra sem barist
höfðu fyrir stofnun Þjóðleikhúsins um ára-
tugaskeið var sú að með því skapaðist kjöl-
festa listræns sjálfstæðis þjóðarinnar, vitund
þjóðarinnar um nýfengið efnahagslegt og
pólitískt sjálfstæði væri grundvölluð á menn-
ingarlegri sannfæringu um eigin getu til að
skapa efni úr eigin jarðvegi á eigin tungu-
máli. Jafnframt var litið svo á og á það lögð
áhersla í fyrstu lögum um Þjóðleikhúsið að
þar gæfist þjóðinni tækifæri til að kynnast
því besta úr leiklist, sönglist og danslist er-
lendra þjóða en þýtt yfir á íslensku og flutt
af okkar eigin listamönnum.
Þetta var eðlileg krafa um hlutverk Þjóð-
leikhússins þegar aðgangur almennings að
menningu og listsköpun annarra þjóða var
verulega takmarkaður.
Nú er öldin önnur í öllum skilningi ogmenningarlegar forsendur fyrirbreyttu hlutverki Þjóðleikhússinsnæsta augljósar. Í fyrsta lagi er
Þjóðleikhúsið ekki lengur bundið þeirri
menningarlegu upplýsingaskyldu sem það
hafði í upphafi og hefur í rauninni gegnt
ágætlega lengst af. Í öðru lagi er full ástæða
til að skilgreina upp á nýtt hvað felst í því að
Þjóðleikhús skuli vera „musteri íslenskrar
tungu“ með því menningarlega varðveislu-
hlutverki sem í því er fólgið. Það telst ekki
lengur til neinna menningarlegra tíðinda að
erlent leikverk skuli leikið á íslensku. Það er
í sjálfu sér aðeins stigsmunur fremur en eðl-
ismunur á slíkum flutningi og öllu því textaða
leikna efni sem flutt er daglega á sjónvarps-
stöðvum landsins. Þetta „musterishlutverk“
verður í dag fyrst og fremst rækt með stöð-
ugum og markvissum flutningi nýrra ís-
lenskra leikverka þar sem öll áhersla er lögð
á frumsköpun allra þátta leiksýningar; kunn-
áttan er fyrir hendi, listræn geta til allra
hluta einnig. Í þriðja lagi ætti Þjóðleikhúsið
ekki lengur að standa í óperuflutningi þegar
vel á annað hundrað milljónir eru lagðar ár-
lega í rekstur Íslensku óperunnar.
Vandinn við umræðuna um Þjóðleik-húsið okkar og leikhúslífið á Íslandialmennt er hversu bundin hún ervið mat á vinsældum og aðsókn.
Hér hefur á undanförnum árum orðið til sú
krafa í opinberri umræðu um leiklist að leik-
hús eigi að að geta rekið sig sjálft. Leikhús
sem þurfi á opinberum stuðningi að halda sé
illa rekið leikhús. Þessu fráleita sjónarmiði
hefur jafnvel orðið svo vel ágengt að leik-
húsfólk hefur orðið að eyða miklu af orku
sinni og tíma í að hrinda af höndum sér
klisjukenndu markaðskenningablaðri um
framboð og eftirspurn, líkt og leiklist sé í
engu frábrugðin allri söluvöru, hvort heldur
er tannkrem, sápa eða kex. Þannig hefur
Borgarleikhúsinu verið legið á hálsi fyrir
slæman rekstur þar sem ekki hafi tekist að
selja vöruna sem þar var í boði; sölumennsk-
unni er semsagt ábótavant, sannfæringar-
kraftinn hafi vantað og þess vegna hafi hallað
undan fæti. Sannleikurinn er auðvitað sá,
eins og leikhússtjóri Borgarleikhússins hefur
ítrekað bent á, að það leikhús sem LR er
krafið um að reka krefst meiri fjármuna en
eigandinn, Reykjavíkurborg, er tilbúinn að
láta af hendi. Metaðsókn að fjölda sýninga ár
eftir ár hefur engar lausnir veitt við spurn-
ingunni um hvers konar leikhús og með
hversu stórri áhöfn skuli rekið í Borgarleik-
húsinu.
Hið sama má raunar segja um Þjóð-leikhúsið, því að þrátt fyrir ríflegatvöfalt hærri fjárveitingu tilrekstrarins en Borgarleikhúsið
nýtur, og þrátt fyrir endalausa „metaðsókn“
á þessa og hina sýninguna, er fjárhagsstaða
Þjóðleikhússins ekki góð. Þeir peningar sem
leikhúsið fær og aflar eru nýttir upp til agna
í starfsemina. Og dugar ekki alltaf til þrátt
fyrir að um 70 þúsund manns komi árlega í
leikhúsið. Ástæðan er einföld. Fjöldi sýning-
argesta er ekki hinn hluti jöfnunnar um fjár-
hagslegt jafnvægi í leikhúsrekstri nema þeg-
ar gert er útá eina sýningu í senn, með
áhættufjármagni þar sem annaðhvort fæst
gróði eða tap. Við höfum séð ýmis dæmi um
slíkt í leikhúslífinu á undanförnum árum, en
merkilegt nokk aldrei í Borgarleikhúsinu eða
Þjóðleikhúsinu. Hvers vegna ekki? Jú, ein-
faldlega vegna þess að opinberar menningar-
og listastofnanir eru ekki reknar með hagnað
eða tap í huga. Þar gengur enginn út í lok
ársins með hagnaðinn í vasanum eða tapið á
bakinu. Þetta eru listastofnanir sem þjóðin
hefur komið sér saman um að reka af sam-
eiginlegu fé sínu og því má gera aðrar (og
meiri) kröfur til þeirra en einkaframtaksins í
leikhúsinu.
Einhvern veginn hefur það samt æxlast
þannig að Þjóðleikhúsið og Borgarleikhúsið
eru í bullandi samkeppni hvort við annað og
alla aðra leiklistarstarfsemi í landinu líka;
Borgarleikhúsið er bundið á klafaþeirrar sögu sem Leikfélag Reykja-víkur leggur því á herðar og Þjóð-leikhúsið finnur sér tæplega nothæf-
an farveg með þau úreltu sjónarmið sem
lögin um leikhúsið leggja því til grundvallar.
Með endurskoðun leiklistarlaganna 1998 og
sérstaklega kaflans um Þjóðleikhúsið fór gott
tækifæri forgörðum til að skilgreina hlutverk
þess upp á nýtt.
Jólafrumsýningin á Með fullri reisn býður
sannarlega upp á alls kyns orðaleiki um þá
reisn sem er yfir Þjóðleikhúsinu með því að
skipa vel þekktum söngleik í öndvegi á þessu
leikári. Vissulega var það yfirlýst stefna leik-
hússins í haust að megináherslan skyldi lögð
á ný íslensk leikrit. Það sem af er leikárinu
hefur aðeins eitt þeirra komið á svið en vonir
standa til að þeim fjölgi eftir því sem sól
hækkar á lofti. En ef skoðað er hversu miklu
er tjaldað til verður enn sem fyrr niður-
staðan að megináherslan er lögð á að sigra í
vinsældakapphlaupinu og að viðbættri yf-
irgengilegri auglýsingaherferð Þjóðleikhúss-
ins vegna frumsýningar á Með fullri reisn er
þetta ekkert annað en fullkominn misskiln-
ingur á því hvað Þjóðleikhús er og hvað það á
að vera.
Hér er ekki verið að gera lítið úr hlutallra þeirra ágætu listamanna semkoma að þessari tilteknu sýningu.Sýningin sjálf er í rauninni auka-
atriði í þessari umræðu og vonandi að hún
gangi vel og að sem flestir sjái hana, hversu
undarlega sem sú ósk kann að hljóma í ljósi
þess sem á undan er sagt. Málið snýst sem-
sagt ekki um einstakar sýningar. Það snýst
um þá hugsun sem býr að baki því að Þjóð-
leikhúsið skuli vera nýtt sem alþjóðlegur
leiklistarstórmarkaður, þar sem sýnishorn af
öllu eru til staðar, verðið er lágt og ef ein-
hver býður lægra annars staðar eru um-
svifalaust gerðar ráðstafanir til að bjóða bet-
ur. Skilgreina má Þjóðleikhús okkar
Íslendinga sem ríkisleikhús sem rekið er á
sömu forsendum og markaðsleikhús. Hin úr-
eltu lög um Þjóðleikhúsið ýta í raun enn
frekar undir að leikhúsið sé rekið með þess-
um sviplausa hætti þar sem öllu ægir saman,
í stað þess að breyta lögunum á þann veg að
þjóðleikhússtjóra á hverjum tíma væri fyrst
og fremst skylt að móta stefnu leikhússins á
þann veg að hægt sé að að lesa hana skýrt og
greinilega út úr hinu listræna starfi.
Það var því kannski ekki nema eðlilegt að
eigendur Leikfélags Íslands skyldu telja
sjálfsagt að þeir ættu rétt á stuðningi frá rík-
inu þar sem þeir gátu með nokkrum rétti
fært sönnur á að þeir rækju sams konar leik-
hús. Á því var í rauninni enginn hug-
myndafræðilegur munur þó að vissulega hafi
eignarhaldið verið með öðrum hætti þar sem
Þjóðleikhúsið er þegar öllu er á botninn
hvolft í eigu ríkisins. Menn spurðu hins veg-
ar á móti með hvaða rökum ríkið ætti að taka
að sér rekstur á öðru slíku leikhúsi sem að
auki var nær bókstaflega í næsta húsi.
Stefnu Þjóðleikhússins má í mörgu til-liti líkja við dagskrárstefnu Sjón-varpsins. Afþreyingarsjónvarp meðeinhvers konar menningarlegu og/eða
listrænu ívafi. Þetta er í báðum tilfellum of-
rausn af hálfu hins opinbera. Ríkið á ekki að
verja stórfé árlega til að stytta almenningi
stundirnar með þýddu alþjóðlegu afþreying-
arefni. Öllu nær væri að verja fjármununum
sem lagðir eru í opinberan sjónvarps- og
leikhúsrekstur til sköpunar og framleiðslu á
innlendu efni, en svo oft hefur sú vísa verið
kveðin að ljóst er að pólitískur vilji til upp-
stokkunar á stefnu þessara tveggja menning-
arstofnana er nákvæmlega enginn. Hvað
veldur?
Erum við á leiðinni eitthvað?
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
Þjóðleikhúsið lýkur sannarlega árinu með
fullri reisn.
AF LISTUM
Eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
ÞEIR sem hafa haft er-lenda gesti hjá sérum áramót hafasennilega áttað sig á
því hversu sérstök hátíð-
arhöld okkar Íslendinga eru á
þessum árlegu tímamótum.
Stundum er það nefnilega
ekki nema fyrir tilstilli auga
gestsins sem maður áttar sig
á því hvernig eitthvað er í
raun og veru.
Fyrir tveimur árum heim-
sótti írsk vinkona mín mig um
áramótin og samhliða upp-
lifun hennar náði ég að skoða
gamlárskvöldsbrjálæðið í
okkur úr smáfjarlægð. Það
skal tekið fram að þessi vin-
kona mín er algjört partýdýr,
veit fátt skemmtilegra en
stuð og læti, og partýin sem
ég hef verið í heima hjá henni
á Írlandi hafa verið með allra
trylltasta móti. Hún mætti
hingað milli jóla og nýárs og
var ég búin að segja henni að
gamlárskvöld hérna væri
nokkuð mikið brjálað. Að all-
ir, á hverju einasta heimili,
keyptu flugelda, og flestir
helling af þeim, og að allir, á
hverju einasta heimili,
sprengdu svo þessa flugelda á
sama klukkutímanum, allt á
milljón, alveg brjálað. Hún
sagði bara „vá en spennandi,
ég hlakka ekkert smá til!
Jibbí, þvílíkt stuð“. Daginn
fyrir gamlársdag voru svo
einhverjir byrjaðir að
sprengja eitthvað smá eins og
venjulega og þegar hún
heyrði fyrstu hvellina hrökk
hún í kút og spurði hvað þetta
væri eiginlega. Ég svaraði
sem var að þetta væri for-
smekkurinn að því sem koma
skyldi og hún horfði á mig
hissa og sagði: „Er fólk í al-
vörunni að sprengja flugelda
sjálft? Ég hélt að þú hefðir
verið að djóka.“ „Nei,“ sagði
ég, „ég var aldeilis ekki að
djóka, það sprengja allir! Lítil
börn ganga um með hlífð-
argleraugu og kveikja í
stórum rakettum.“ En hún
hélt áfram að hlæja að mér,
trúði þessu ekki ennþá, og til
að gera henni grein fyrir al-
vöru málsins, svo hún fengi
nú ekki algjört áfall þegar
stóra stundin rynni upp, fór
ég með hana á flugeldasölu.
Þegar þangað kom sáum við
varla neitt fyrir mannþröng-
inni og ég tilkynnti henni að
hérna væri þetta, hérna
keypti fólk flugeldana, allir,
hvert einasta heimili. Hún
horfði hissa og hálfhlæjandi á
fjölskyldufeður berjast gegn-
um þvöguna með mannhæð-
arháu fjölskyldupakkana, og
ég sagði: „Bíddu bara þangað
til þú sérð þá sprengja þetta.“
Fjölskyldan borðaði hátíð-
armatinn og fór svo út að
brennu. Þegar við komum að
brennunni, þar sem börn,
unglingar og fullorðnir voru
með blys og ýlur og litlar rak-
ettur, horfði hún á mig for-
viða og sagði: „Ertu að f… ing
grínast? Þetta endar bara
með ósköpum! Ég þori ekki
að koma nálægt þessu fólki.“
Ég sannfærði hana um að
þetta væri í lagi, sjálf væri ég
mjög varkár og hrædd að eðl-
isfari en þetta væri ekkert til
að óttast, og dró hana nær
brennunni. „Þið eruð öll alveg
snar,“ muldraði hún, rölti á
eftir mér og ég reyndi að
dreifa athygli hennar með því
að benda henni á nokkra
stjórnmálamenn sem ég var
nokk viss um að kæmu í
skaupinu. Þannig gat hún svo
haft örlítið gaman af því, þó
svo að henni fyndist alveg
hreint merkilegt að hvert ein-
asta mannsbarn á landinu
sæti í alvörunni límt fyrir
framan sjónvarpið þessa
sömu klukkustund. Einnig
þótti henni merkilegt að hafa
skömmu áður séð í eigin per-
sónu nokkra þeirra sem voru í
„aðalhlutverki“ í þessum und-
arlega sjónvarpsþætti. „Þið
eruð ekkert að grínast með
smæðina.“
Eftir skaupið var svo rokið
af stað í fjölskylduboð í ná-
grenninu þar sem nokkrir
einstaklega sprengjuglaðir
frændur (og ein frænka) ráða
ríkjum. Þar er yfirleitt háð
smákeppni við annað álíka
sprengjuglatt lið í næstu götu
og hvert ár reyna þau að
toppa hvert annað (við
vinnum náttúrlega alltaf …).
Á leiðinni þangað var vinkona
mín frekar þögul og hélt
áfram að muldra: „Þetta er
það klikkaðasta sem ég hef
lent í.“ Bílnum var lagt í hæfi-
legri fjarlægð og við hlupum í
gegnum sprengjuregnið upp
tröppurnar að húsinu þar sem
við bættumst í hóp ættingja á
aldrinum 0 til 80 ára sem dáð-
ust að aðförum sprengju-
meistaranna og létu velþókn-
un sína í ljós með hrópum og
lófataki. Þar á meðal var níu
mánaða frændi sem hló og
skríkti í hvert sinn sem
heyrðist hár hvellur. „Þetta
er í genunum á ykkur,“ sagði
vinkonan og horfði svo á mig
ákveðin, „en ég ætla ekki að
vera meiri auli en ungbarnið.“
Smátt og smátt var sem mót-
staðan og vantrúin rynni af
henni, „hey þetta er bara
nokkuð mikið stuð“, og áður
en ég vissi af var hún komin
fremst í hópinn þarna á stiga-
pallinum og öskraði manna
hæst þegar sprengjurnar
sprungu.
Það sem eftir lifði kvölds
var vinkona mín í fullkominni
sæluvímu. „Þetta er það
skemmtilegasta sem ég hef
lent í,“ sagði hún aftur og aft-
ur. Við fórum á ball og það
eina sem hún gat sagt var:
„Þetta er allt svo æðislegt.“
Þegar líða tók á nóttina kom
hún til mín brosandi út að
eyrum: „Það er nú meira hvað
þú ert alltaf lúmsk“, sagði
hún og brosti ennþá meira.
„Hvað áttu við?“ spurði ég
hissa. ,,Þú varst ekkert að
segja manni hvað strákarnir á
Íslandi eru sætir. Talar bara
endalaust um einhverja flug-
elda …“ Ó, afsakið strákar,
hugsaði ég. „Nú, auðvitað eru
þeir sætir,“ sagði ég og
reyndi að klóra mig út úr
þessu, „ég bara pældi ekki í
því að ég þyrfti að taka það
fram. Flugeldarnir eiga hug
manns allan þessa dagana
skilurðu,“ muldraði ég og
skildi mig varla sjálf. Leit svo
í kringum mig og sá með aug-
um hennar hvað þessi gömlu
góðu andlit sem maður hefur
séð hundrað sinnum áður
(blessuð smæðin) eru nú …
ja, sæt.
Birna Anna
á sunnudegi
Morgunblaðið/Jóra
Glöggt er
gests augað