Tíminn Sunnudagsblað - 25.10.1970, Blaðsíða 17

Tíminn Sunnudagsblað - 25.10.1970, Blaðsíða 17
JÓNAS GUÐLAUGSSON: MÁLDAGIKOLBEINS■ STAÐAKIRKJU í þessum þætti verður tekinn fyrir máldagi Kolbeinsstaða- kirkju í Hnappadalssýslu, sem gerður var af Vilkin biskupi í Skálholti árið 1397. Það mætti ætla, að máldagar og eignarskrár kirkna frá löngu horfnum öldum væri lítið skemmtiefni til lestrar, nema þá fáeinum grúskurum og sagnfræðingum. Þó þarf það nú alls ekki svo að vera, þvi efni mál- daga hefur mikinn fróðleik að geyma fyrir Íróðleiksfúst fólk. Fróðleiksfýsi hefur einmitt verið einkenni íslendinga í alda raðir. í máldögum er ekki aðeins get- ið eigna kirkna í jörðum, búpen- ingi, búsgögnum og margs konar ítökum og ítölum og kirkjugripum og bókum, heldur er þar og get- ið ýmissa manna, sem gáfu til kirkjunnar gjafir sér til sáluhjálp- ar, og má rekja marga sögu með hliðsjón af þeim fróðleik. Þá er þar getið venjulega margra bæja, sem varðar þá kirkju, sem á skráð- an máldaga, eru þeir því mikil heimild um tyggðasögu landsins og fjölda bæja og jarða í sveitum. Má þar af leiðandi draga ályktan- ir um fólksfjölda. Til dæmis skal getið hér eftir lauslegri athugun minni á Vilkinsmáldaga, að það er sagt allnákvæmlega frá tölu bæja í sumum sýslum og jafnvel heilum landsfjórðungi, til dæmis er getið í fyrrnefndum máldaga 150—160 bæja í Dalasýslu, 220—230 bæja í Snæfellsness- og Hnappadalssýslu, og í sumum sveitum kemur nálega til skila sérhver bær, sem er 1 byggð nú á dögum. Má í því sam- bandi nefna bæi í Náhlíð í Miðdöl- um, þar sem bæjarnafna er og get- ið (Kvennabrekkumáldagi). Ör- nefmafjöldi máldaga er geysilegt rannsóknarefni. Enn má geta þess, að þeir eru mjög þýðingarmiklir í sambandi við almenna hagsögu, vegna upplýsinga þeirra í sam- bandi við búskap almennt og bú- peningsfjölda. Upplýsingar um blunnindi og veiðiskap hefur gildi enn í dag. Enn er að nefna menn- ingarsögulega gildi máldaganna, þar sem þeir geta kirkjugripa og annarra hluta, sem varðar list og kirkjusögu landsins. Þá eru þar bókaskrár, og telja má mannfræði- legan, málfræðiiegan og ættfræði- legan fróðleik sem felst á gulnuð- um blöðum þeirra. Vel má segja, að mikillar natni þurfi við til að lesa með nákvæmni stuttorðar frásagnir máldaga, og í og með verði að kymna sér vel og alhliða sögu þeirra tíma, sem þeir eru skráðir á. Hér ætla ég fyrst að geta nokk- urra helztu máldagasafna, sem til eru úr Skálholts- og I-Iólabiskups- dæmi frá miðöldum. Úr Skálholts- biskupsdæmi eru til máldagar frá dögum Þorláks helga Þórhallsson- ar biskups frá síðari hluta 12. ald- ar, og eru þeir aðeins til frá fá- einum kirkjum, til dæmis Ingunn- arstaðakirkju í Kjós. Þá má nefna Reykholtsmáldaga frá dögum Snorra og Magnúsar Gissurasona. Nokkrir máldagar eru til frá dög- um þeirra frænda og nafna Staða- Árna Þorlákssonar og Árna Helga- sonar Skálholtsbiskupa. Eru þess- ir máldagar frá ófanverðri 13. öld og öndverðri 14. öld. Gyrður bisk- up ívarson skráði máldaga ým- issa kirkna um miðja 14. öld, og áður hafði Jón biskup Halldórsson einnig látið skrásetja máldaga. Máldagasafn Oddgeirs biskups Þor- steinssonar, sem áður var kanoki í Björgvin, er varðveitt í svo- nefndri Hitardalsbók að stoíni til. Þá skal enn geta Míkaelsmáldaga. Merkasta og stærsta máldagasafn Skálholtsbiskupsdæmis frá þess- um tímum er þó Vilkinsmáldagar, árfærðir 1397 og kenndir við Vilk- in biskup í Skálholti 1394—1405. Hann var hinn merkasti maður í mörgum greinum, og mjög væri freistandi að segja dálitið frá hon- um. En hér mun hans þó aðeins lítillega getið. Hann var danskur að ætternl og áður príor i klaustd og vígður til Skálholtsbiskups suð- ur í Rómaborg. Vilkin auðgaði Skálholtskirkju að fé og fögrum hlutum, hafði skip í förum í þarfir stólsins, svo kall- aða Biskupsbússu. Vilkin lifði hér af svartadauða og mikla mann- fækkun, og er sagt, að hann hafi sjálfur söðlað hest sinn fyrir mann' leysis sakir í Skálholti. Hann and- aðist í Björgvin í Noregi og stóð yfir greftrun hans Björn Jórsala- fari, og voru þar og viðstaddir Áskell erkibiskup og sjö lýðbisk- upar, svo mikiö hefur verið við haft. Frá fimmtándu öld eru til mál- dagar ýmissa biskupa, þar á með- al Sveins hins spaka Péturssonar Skálholtsbiskups. í Hólabikups- dæmi eru til máldagasöfn þeirra Auðunar rauða Þorbergssonar frá 1318, Jóns skalla Eiríkssonar frá 1360 og Péturs Nikulássonar frá 1394 og síðar á fimmtándu öld máldagasöfn Jóns biskups Vil- hjálmssonar og Ólafs Rögnvalds- sonar, sem skráðir voru í llauð- skinnu, sem síðar var talin galdra- bók. Auk fyrrtaldra máldagasafna eru til fjöldi máldaga einstakra kirkna á fyrrgreindu tímabili. Máldagi Kolbeinsstaðakirkju frá árinu 1397. sem ég ætla hér að taka til athugunar, fyllir tæpar þrjár blaðsíður í Fornbréíasafni og er því með lengri eignaskrám, sem þar eru prentaðar. Á hér í hlut kirkja á einu mesta höluð- bóli landsins á þessum tímum. Kol- beinsstaðir voru vel í sveit settir í breiðum byggðum Faxaflóa með miklar og grösugar sveitir til beggja hliða, suðurströnd Snæ- fellsness á aðra, þar sem falleg og frjó byggð breiddi úr sér, og und- irlendi Borgaríjarðar á hina. Þá var ekki löng leið til verstöðva á Snæfellsnesi og til héraða Breiða- fjarðar. Reis því snemma á staðn- um kirkja og valdsmannssetur, og í nálega þrjár aldir sat á Kolbeins- stöðum í Haukatungum sama ætt- in, sem síðar var kölluð Kolbeins- staðaætt, grein af Ei'lendungum, en þeir voru niðjar Erlends sterka lögmanns Ólafssonar á Strönd í Selvogi. Sögu þeirra mun verða getið, eftir því sem máldaginn gef- ur tilefni til. Hér næst ætla ég að rifja að mestu upp máldaga Kol- beinsstaðakirkju — sleppa þó nokkru, til dæmis upptalningu lat- ínubóka. Málðagi: Nikuláskirkja á Mol- TlMINN - SUNNUDAGSBLAÐ •»

x

Tíminn Sunnudagsblað

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn Sunnudagsblað
https://timarit.is/publication/301

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.