Morgunblaðið - 11.06.2004, Blaðsíða 6
sem hann nefndi Andrés Önd og heim-
spekin en í erindi sínu beitti hann
ýmsum kenningum heimspek-
innar til að greina Andrés og lífið
í Andabæ. Þannig bregður hann
fyrir sig Thomas Moore og
vangaveltum um staðleysurík-
ið, útópíu, og finnur út að Anda-
bær sé bær dýra sem hvert fyrir
sig sé fulltrúi ákveðinna mannlegra eiginleika
og myndi fyrir vikið staðleysuríki. Þegar Guð-
brandur bregður upp gleraugum Nietzsches
eins og hann kallar svo kemst hann að þeirri
niðurstöðu að Andrés sé holdgervingur með-
almennskunnar, „hjarðmenni sem framkvæmir
ekki neitt af eigin atorku heldur lekur aðeins
áfram með hjörðinni“.
Í erindinu kom Guðbrandur Örn einnig inn á
undarlegt samband Andrésar við Andrésínu,
sérstaklega þar sem hún sé frænka hans og
sambandið í raun platónskt. „Í raun er það
undarlegt að Andrés skuli aldrei hafa verið við
kvenmann kenndur sérstaklega í ljósi þess að
hann hefur gengið um nakinn að neðan alla
sína tíð.“
Ekki var bara að Guðbrandur Örn lagði stund
á heimspeki, hann lauk prófi og segir að heim-
spekin hafi nýst sér vel í gegnum árin. Hann
leggur áherslu á að hann hafi ævinlega litið á
heimspekina mjög praktískum augum og
vangaveltur hans um Andrés Önd hafi verið
settar fram í hálfkæringi. „Ég hef aldrei tekið
sjálfan mig hátíðlega sem heimspeking og að
mínu mati er heimspekin mjög gagnleg ef mað-
ur lítur ekki á hana sem markmið í sjálfu sér
heldur sem verkfæri til að öðlast dýpri skilning
á flóknum viðfangsefnum. Heimspekin er í
raun og veru verkfræði hugsunarinnar.“
Líkt og Gerður ólst Guðbrandur Örn upp við
Andrés Önd og á dönsku og segir að útgáfa
hans á íslensku sé mesta ógæfa sem yfir
dönskukennslu á Íslandi hafi dunið. Hann á í
dag tvo syni sem lesa Andrés af áfergju, bíða
spenntir eftir blaðinu á hverjum
þriðjudegi, en sjálfur les hann ekki
Andrés, segir að hann þurfi að
lesa svo margt annað.
Erindinu títtnefnda lauk Guð-
brandur Örn með þeim orðum að
Andrés Önd sé „öllum börnum gott
veganesti út í lífið og þrátt fyrr afbökun
eðlilegs fjölskyldulífs, ætti það frekar að
kenna börnunum umburðarlyndi í stað þess að
leiða þau á villigötur þröngsýninnar.“ Hann
segist taka undir þau orð í dag og bendir á að í
blöðunum sé til að mynda mjög sterkur siðferð-
isboðskapur sem gangi út á það að glæpir
borgi sig ekki, réttlætið sigri alltaf eða glæpa-
mennirnir snúi af villu síns vegar. Hvað kyn-
þáttafordóma varðar segir hann að blöðin séu
börn síns tíma líkt og bækurnar um Litla svarta
Sambó og Tíu litla negrastráka. Hann er þó
ekki á því að það eigi að banna slíkar bækur
eða halda þeim frá börnum. „Það er nú svo að
á hverjum tíma eru menn að gefa út rit sem
byggjast á samfélagslega viðurkenndum skoð-
unum sem yfirleitt byggjast á vanþekkingu og
ekki rétt að hafna þeim þó að skoðanir manna
breytist með aukinni þekkingu og víðsýni.
Það er nauðsynlegt að eiga vondar bækur til
að kunna að meta góðar og ég held það sé
bara til góðs ef foreldrar lesa bækur eins og
Litla svarta Sambó og Tíu litla negrastráka svo
fremi sem foreldrarnir útskýri fyrir börnunum
hvaða ranghugmyndir búi að baki slíkum sög-
um og veki þau þá til umhugsunar.“
|arnim@mbl.is
Andrés hefur tekið breytingum í gegnum tíðina,
þróast með þjóðfélagi og dregið dám af ríkjandi
viðhorfum á hverjum tíma. Það er því viðeig-
andi að honum sé sýndur sá sómi að fagmenn
og fræðingar fjalli um hann eins og gert var
1992 þegar haldin var Spekingahátíð Sam-
félagsins í Háskóla Íslands og þar voru flutt er-
indi um Andrés Önd frá ýmsum sjónarhornum.
Halldór Arinbjarnarson, nemi í félagsfræði,
flutti erindið Andrés Önd og félagar, Jóhann
Hauksson nemi í stjórnmálafræði talaði um
völd í Andabæ, Matthías Matthíasson, nemi í
sálfræði, fjallaði um Andrés Önd og félaga frá
sálfræðilegu sjónarhorni, Gerður Gestsdóttir,
nemi í mannfræði, ræddi um kynþáttahyggju í
sögunum af Andrési og Guðbrandur Örn Arn-
arson, nemi í heimspeki, og flutti erindi sem
hann nefndi Andrés Önd og heimspekin.
BOÐBERI BANDARÍSKRAR HUGMYNDAFRÆÐI
Gerður Gestsdóttir, verkefnastjóri fræðslu-
deildar Alþjóðahúss, var nemi í mannfræði
1992 og flutti erindi sem hún kallaði Kynþátta-
hyggja í andaham. Í erindinu greinir Gerður þau
félagsmótandi áhrif sem Andrés Önd hljóti að
hafa á lesendur sína líkt og annað sem þeir
heyra og sjá. Hún er ekki að skafa utan af því,
segir að Andrés sé kapítalisti, karlrembusvín,
kynþáttahatari, heimsvaldasinni og hlynntur
síðnýlendustefnu, boðberi bandarískrar hug-
myndafræði hvar sem hann kemur.
Í samantekt sinni nefnir Gerður nokkur
dæmi máli sínu til stuðnings byggð á almennri
greiningu á sögunum og einnig ákveðin dæmi,
til að mynda sögu þar sem snjómaðurinn óg-
urlegi Gu kemur við sögu og aðra þar sem Andr-
és lendir í Afríku hjá þjóðinni nýfrjálsu Koko
CoCo en samskipti Andrésar við innfædda eru
að mati Gerðar dæmigerð fyrir afstöðu til sjálf-
stæðishreyfinga í Afríku á þeim tíma.
Í dag segist Gerður löngu hætt að lesa Andr-
és Önd, hafi eiginlega ekki lesið hann síðan er-
indið var flutt. Að hennar mati ætti það ekki að
koma mönnum má óvart að kynþáttahyggju og
fordóma sé að finna í Andrésblöðum frá þeim
tíma sem hún tiltekur enda séu þau barn síns
tíma, endurspegli hugsunarhátt höfundanna
sem hafi að auki vísvitandi gert persónurnar
ýktari og skoðanirnar skýrari til að ná betur til
lesenda sinna. „Hugsunarhátt á við þennan,
kynþáttafordóma og vanþekkingu, er ekki bara
að finna í Andrési Önd fyrri tíma heldur einnig í
öðrum teiknimyndasögum, til dæmis Tinna-
bókunum og má benda á Tinna í Kongó sem
gott dæmi. Þær breyttust þó með árunum og
Andrés hefur líka breyst í takt við það að mark-
hópurinn hefur breyst, enda eru sögurnar
ætlaðar yngri lesendum í dag,“ segir
Gerður. Hún segist og telja það mikilvægt að
gæta að því hvað börn lesi, ekki sé hægt að
bjóða þeim upp á
hvað sem er,
það sem þau
lesi hafi allt-
af einhver
mótandi
áhrif og les-
efni sem
uppfullt er af
kynþátta-
fordómum geti
skapað rang-
hugmyndir. „Það er til
fullt af skemmtilegu og
kraftmiklu lesefni fyrir börn þó
að það sem er gegnsýrt af rasisma
sé tekið úr umferð.“
Gerður ólst upp við Andrés á dönsku eins og
jafnaldrar hennar almennt og segir að sé hafi
ekki fundist hann eins skemmtilegur á ís-
lensku. Hún ætlar ekki að halda honum að syni
sínum, segir nóg af betra lesefni, til dæmis ís-
lenskar þjóðsögur. „Andrés hefur notið vin-
sælda um allan heim vegna þess að sögurnar
eru líflegar og gerast í skemmtilegum heimi,
en ég held að mestu skipti þó meistaraleg
markaðssetning.“
Guðbrandur Örn Arnarson markaðsstjóri
EJS var nemi í heimspeki og flutti erindi
6 | FÓLKIÐ | FÖSTUDAGUR 11|6|2004 MORGUNBLAÐIÐ
„All by myself!“ gólaði ég, greip tveimur höndum
utan um míkrafóninn og lét mig falla á hnén. Ég
var stödd í herbergi í Kuala Lumpur, höfuðborg
Malasíu. Inni í herberginu voru tvö sjónvörp,
græjur, fjarstýringar, sófi, borð og matar- og
drykkjarföng. Við vorum á karókístað.
Hvað eftir annað hef ég orðið vör við þá ótrú-
legu innreið sem karókí hefur haft í asíska
menningu. Alls staðar eru karókístaðir. Í versl-
unarmiðstöðvum eru jafnvel nokkurs konar ka-
rókíbox þar sem fólk getur stokkið inn og sungið
lag eða tvö áður en keypt er í matinn.
Ég hef alltaf hlegið að þessari skemmtun og
þótt hún hallærisleg enda vön því að fólk komi
ekki fram nema geta gert það lýtlaust eða sé
óhóflega drukkið. Þetta kvöld sá ég ljósið. Ka-
rókí er hin allra besta skemmtun og þá sér-
staklega í litlum hópi þar sem fólk getur sungið
það sem það vill, eins og það vill.
Dyrunum var hrundið upp. „Afsakið hvað ég er
sein,“ sagði vinkona okkar másandi. „Löggan
stoppaði mig fyrir of hraðan akstur. Það var allt í
lagi, ég mútaði henni bara.“ Hún sá að útlend-
ingarnir misstu andlitið. „Þá geta þeir farið á bar-
inn og fengið sér bjór. Sektirnar eru himinháar, “
bætti hún við til útskýringar og ég kinkaði kolli.
Óraunveruleikatilfinningin sem fylgdi því að
sitja á karókístað í framandi landi gat ekki orðið
öllu meiri, jafnvel þó lögreglunni hefði verið mút-
að til þess að við gætum öll setið þar saman.
FJÖLBREYTILEGT SAMFÉLAG
Malasía er land sem kom mér ótrúlega mikið
á óvart. Þar er fjölbreytilegt samfélag og íslam,
kristni, búddismi og hindúismi virðast
lifa saman í sátt og samlyndi. Frá
skýjakljúfum og kínverskri matargerð í
Kuala Lumpur lá leiðin til eins þjóð-
garða Malasíu, Taman Negara. Þar er
að finna elsta regnskóg heims. Þrátt
fyrir að það hljómi ef til vill dramatískt
þá verð ég að segja að ég tók ást-
fóstri við þjóðgarðinn og þorpin í
kring. Það var svo dásamlegt að
sofna undir berum himni í miðjum
skógi, horfa á tunglið gægjast milli
trjánna og reyna að greina á milli allra hljóðanna
í skóginum. Helsta áskorunin var að reyna að
hugsa ekki um kakkalakkana, termítana, maur-
ana, moskítóflugurnar og geitungana. „We don’t
have these things in Iceland, you know,“ sagði
ég afsakandi við leiðsögumanninn þegar svipur
hans gaf til kynna að honum þætti ég helst til
mikil óhemja. Og hversu óraunverulegt var það
ekki að vakna í litlum kofa, líta út um gluggann
og sjá veiðimenn og safnara á ferð. Skoða svo
lengstu hengibrú í heimi og baða sig í ánni í lok
dagsins.
ALVÖRU LÍFFRÆÐITÍMI
Á þessum dögum í skóginum lærði ég eflaust
meiri dýralíffræði en á allri minni
skólagöngu. Frumskógurinn og mátt-
ur náttúrunnar kom mér sífellt á
óvart. Minn mesti lærdómur í Taman
Negara tengdist þó ekki dýralífi. Í
þjóðgarðinum þurfti ég nefnilega að
horfast í augu við mína eigin for-
dóma. Líkt og svo margir Íslendingar
hélt ég því einu sinni fram að ég væri
fordómalaus. Með tímanum fór ég þó
að skilja að mitt meinta fordómaleysi
er kannski aðallega falið í að fela for-
dómana vel og þykjast alltaf vera agalega póli-
tískt réttþenkjandi. Stundum eru fordómarnr í
formi alhæfinga til að flokka veruleikann en
stundum eiga þeir sér dýpri rætur.
Í Taman Negara uppgötvaði ég fordóma mína í
garð heilu trúarbragðanna, nefnilega íslam.
Ég hafði aldrei áður komið til múslimalands
og veit eiginlega ekki við hverju ég bjóst. Án efa
var ég með mynd í höfðinu af óhamingjusömum
konum, þvinguðum til að ganga með slæður, og
dóminerandi körlum. Umfram allt héldi „þetta
fólk“ að trúarbrögð þeirra væru merkilegri en
önnur og fylgjendur þeirra því sjálfkrafa yfir aðra
hafnir.
En svo var víst ekki. Konurnar áttu það til að
taka slæðurnar niður ef þeim sýndist svo. Sum-
ar slepptu þeim meira að segja alveg. Það var
því ekki laust við að ég velti fyrir mér þessu frá-
bæra frelsi sem ég þykist hafa. Ætli samfélagið
heima á litla Íslandi myndi samþykkja það ef ég
einn daginn byrjaði að ganga með slæðu? Karl-
arnir voru hinir vinalegustu og pössuðu engan
veginn inn í hryðjuverkamannaímyndina sem ég
var búin að búa mér til eftir áróður fjölmiðla.
Múslimskar fjölskyldur opnuðu heimili sín fyrir
mér og buðu mig velkomna.
Gömul hjón, sem höfðu komið til Mekka,
buðu mér í mat og töluðu um hvað það væri
dásamlegt að fá að eyða tíma með fólki sem að-
hyllist önnur trúarbrögð. Þau höfðu sýnt mér
ótrúlega þolinmæði þrátt fyrir að mér tækist að
brjóta næstum allar kurteisisreglur þorpsbúa.
Ég velti því fyrir mér hvort fólki úr öðrum menn-
ingarheimum sé sýnd jafn mikil þolinmæði á
landinu mínu eins og mér var sýnd í þessu litla
þorpi. „Harmony harmony,“ tautaði gamli karl-
inn, lagfærði pilsið sitt þegar hann settist niður
og gaf mér aftur á diskinn.
HEIMSHORNA Á MILLI: HALLA GUNNARSDÓTTIR SKRIFAR FRÁ MALASÍU
Fordómar og karókí
Hver ertu, Andrés?
Teiknimyndafígúran Andrés Önd, eða Donald Fauntelroy Duck, eins og hann heitir í heimalandi sínu,
varð sjötug sl. miðvikudag, en hann birtist fyrst í aukahlutverki í myndinni Hænan klóka 1934. Ekki
leið þó á löngu þar til hann var sjálfur orðinn stjarna.
„Andrés er launþeginn sem glímir við það vandamál að komast yfir peninga á sem léttastan
máta, á meðan Jóakim er sífellt að reyna að gabba hann til að vinna kauplaust. Þeir félagar
eru því að þessu leyti nokkurs konar Ögmundur og Einar Oddur síns samfélags.“
Halldór Arinbjarnarson, nemi í félagsfræði
„Andrés er húsbóndinn á sínu heimili og refsar ungunum með harðri hendi fyrir yfirsjónir
þeirra og afglöp. Ungarnir njóta þess að vera miklu gáfaðri og þess að hafa skátabókina,
svokallaða Grænjaxlabók, við höndina … Oftast fer það svo að ungarnir bjarga Andrési, og
Jóakim ef hann er með, úr bráðum lífsháska á ferðum þeirra. Þannig má segja að Andrés sé
hið opinbera yfirvald í fjölskyldunni en ungarnir séu þeir sem raunverulega stjórni.“
Jóhann Hauksson, nemi í stjórnmálafræði
„Við persónuleikagreiningu á Andrési komu eftirfarandi þættir í ljós: Hann er skapbráður, lat-
ur, svikull, frekur, þjófóttur og afskaplega mikill heigull. Hann er vondur við börn og á stund-
um einnig grimmur við dýr. Andrés er samkvæmt þessum einkennum haldinn siðblindu eða
sociopathy.“
Matthías Matthíasson, nemi í sálfræði
Úr Samfélagstíðindum, blaði þjóðfélagsfræðinema í Háskóla Íslands, 12, 1992.
HVER ER ANDRÉS ÖND?
Brot úr fyrirlestrum á spekingahátíð Samfélagsins 1992: