Lesbók Morgunblaðsins - 21.06.2003, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. JÚNÍ 2003 3
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
2 3 . T Ö L U B L A Ð - 7 8 . Á R G A N G U R
EFNI
ÓLÖF SIGURÐARDÓTTIR
SÓLSTÖÐUÞULA
Veltu burtu vetrarþunga
vorið, vorið mitt!
Leiddu mig nú eins og unga
inn í draumland þitt!
Minninganna töfratunga
talar málið sitt,
þegar mjúku, kyrru kveldin
kynda á hafi sólareldinn.
Starfandi hinn mikli máttur
um mannheim gengur hljótt,
alnáttúru æða-sláttur
iðar kyrrt og rótt,
enginn heyrist andardráttur,
engin kemur nótt.
Því að sól á svona kveldi
sest á rúmstokkinn,
háttar ekki, heldur vakir,
hugsar um ástvin sinn.
Veit, hann kemur bráðum, bráðum,
bjarti morgunninn!
Grípur hana snöggvast, snöggvast,
snöggt í faðminn sinn,
lyftir henni ofar, ofar,
upp á himininn.
Skilar henni í hendur dagsins,
í hjartað fær hún sting:
Æ, að láta langa daginn
leiða sig í kring!
Ganga hægt og horfa nið’r á
heimsins umsnúning.
Komast loks í einrúm aftur
eftir sólarhring,
til að þrá sinn unga unað,
yndis sjónhverfing!
Ólöf Sigurðardóttir frá Hlöðum (1857–1933) var eindregin kvenréttindakona og orti um
kvenlega reynslu. Ljóð hennar og sögur voru gefin út í Ritsafni árið 1945.
Á
17. ÖLD bjó alþýða á
Norðurlöndum við kúg-
un, fátækt, refsihörku og
blóðtöku vegna hernaðar
umfram það sem flestar
þjóðir í vestanverðri Evr-
ópu máttu þola. Ástandið
skánaði nokkuð á 18. öld
og á þeirri 19. urðu alger umskipti því þá
komust Danir, Norðmenn og Svíar fram úr
löndunum fyrir sunnan hvað varðar jafn-
rétti, mannúðlega stjórnarhætti og frið-
samlega sambúð. Höft á atvinnufrelsi voru
að mestu afnumin um miðja 19. öld og tekin
upp hagstjórn í anda frjálshyggju. Æ síðan
hefur efnahagur fólks verið með skárra móti
víðast hvar á Norðurlöndum.
Við upphaf 19. aldar mátti ætla að önnur
lönd ættu bjartari framtíð en kaldur útkjálki
á mörkum siðmenningarinnar. Hvað varð til
þess að Norðurlönd nutu velgengni umfram
nágrannaríkin, Þýskaland og Rússland, eða
gömul menningarsamfélög á Ítalíu, Spáni og
í Portúgal? Þar átti lýðræði erfitt upp-
dráttar fram eftir 20. öld og frjálslyndi og
mannúð fóru halloka fyrir kommúnistum og
fasistum. Á Norðurlöndum höfðu lýðræð-
issinnar hins vegar tögl og hagldir alla öld-
ina ef frá eru talin árin sem Danmörk og
Noregur voru hernumin af Þjóðverjum og
átökin í Finnlandi á fyrstu tveim áratugum
hennar.
Þegar við leitum skýringa á velgengni
Norðurlanda hljótum við einkum að horfa til
tveggja atburða á 19. öld. Hinn fyrri var
þegar Noregi var sett stjórnarskrá á Eiðs-
velli árið 1814. Hinn síðari árið 1849 þegar
Júnístjórnarskráin tók gildi í Danmörku.
Saga Norðurlanda er hluti af sögu heims-
ins og vert að rifja upp að undir lok 18. aldar
hrikti í valdakerfum Evrópu þegar Banda-
ríkin lýstu yfir sjálfstæði og settu sér stjórn-
arskrá í anda upplýsingar, lýðveldis og ein-
staklingshyggju. Skömmu síðar var gerð
bylting í Frakklandi þar sem veldi kóngs og
aðals var brotið á bak aftur í nafni frelsis,
jafnréttis og bræðralags. Upphafsmenn
frönsku byltingarinnar litu á Bandaríkin
sem fyrirmynd. Framvinda hennar varð
samt æði ólík því sem gerðist vestan hafs.
Með nokkurri einföldun má segja að Banda-
ríkjamenn hafi látið duga að bylta æðstu
stjórn ríkisins án þess að umturna samfélag-
inu að öðru leyti. Þarna fetuðu þeir í fótspor
Englendinga sem hundrað árum fyrr höfðu
stigið skref í átt til þingræðis og borg-
aralegra stjórnarhátta án blóðsúthellinga. Í
Frakklandi gekk byltingin miklu lengra og
endaði með því að stór hluti yfirstéttarinnar
var tekinn af lífi og ekki aðeins reynt að ger-
breyta æðstu stigum stjórnsýslu heldur
einnig samskiptum manna á vinnumarkaði
og í einkalífi. Eftir flókna valdabaráttu milli
ólíkra flokka byltingarmanna varð Napoléon
Bonaparte einráður og hóf að breiða bylting-
una út til annarra landa. Herir hans náðu
stórum hluta Evrópu á sitt vald, en biðu þó
að lokum ósigur. Á Vínarfundinum 1814
reyndu íhaldsöflin í Evrópu að koma álfunni
aftur í fyrra horf. Meðan Bretar og Banda-
ríkjamenn sömdu sig smátt og smátt að
borgaralegum stjórnarháttum sveiflaðist
meginland Evrópu öfganna á milli.
Í þessu umróti tapaði danska krúnan Nor-
egi og um stund var ekki ljóst hver réði yfir
landinu. Þetta millibilsástand nýttu norskir
forystumenn með ríkisstjórann Kristján
Friðrik (sem síðar varð Kristján VIII. Dana-
konungur) í broddi fylkingar til að koma
saman á Eiðsvelli og setja landinu stjórn-
arskrá. Þeir sóttu innblástur til Bandaríkj-
anna og í hugsjónir frönsku byltingarinnar.
Skömmu síðar varð Noregur hluti af veldi
Svíakonungs. Norðmenn héldu þó sjálf-
stjórn í eigin málum og Eiðsvallastjórnar-
skráin frá 1814 gilti lítt breytt. Með henni
varð stjórnarfar í Noregi það frjálsmannleg-
asta í Evrópu, ef ekki í öllum heiminum.
Norska byltingin var að því leyti ólík
þeirri frönsku og lík þeirri bandarísku að
hún leiddi hvorki til blóðugrar stéttabaráttu
né skjótrar uppstokkunar á samfélags-
háttum. Sömu sögu er að segja frá Dan-
mörku. Þar var einveldið líka lagt af með
friðsamlegum hætti. Lítt var hróflað við
eignarrétti, embættismannastéttin var
þokkalega sátt við nýja skipan og jafnrétti,
frelsi og lýðræði þróuðust stig af stigi án
þess að stofnunum sem tryggðu stöðugleika,
réttaröryggi og viðgang mennta og menn-
ingar væri kollvarpað.
Á þessum tíma, við upphaf 19. aldar, efld-
ust tvenns konar stjórnmálahugsjónir:
frjálshyggja og þjóðernisstefna. Frjáls-
hyggjan mótaðist í senn af áherslu upplýs-
ingamanna á mannúð, framfarir og jafnrétti,
hugmyndum frá Bandaríkjunum um tak-
markað ríkisvald og stjórnarskrárfestu, og
kenningum Adams Smith um að efnalegri
velferð væri best borgið með atvinnufrelsi,
einkaeign og litlum ríkisafskiptum. Þjóð-
ernisstefnan á sér m.a. rætur í þýskri róm-
antík og í þýskumælandi löndum sem herir
Napoléons lögðu undir sig andæfðu margir
hugsjónum frönsku byltingarinnar í nafni
þjóðernisstefnu. Alla tíð síðan hafa þjóðern-
issinnar á meginlandi Evrópu haft tilhneig-
ingu til að vera heldur andsnúnir frelsi, jafn-
rétti og bræðralagi allra manna. Um
Norðurlönd gegnir öðru máli. Norsk þjóð-
erniskennd var og er nátengd frelsishug-
sjónunum sem ráðamenn sammæltust um á
Eiðsvelli 1814. Danir kollvörpuðu einveldinu
1849 og settu Júnístjórnarskrána með hlið-
sjón af þeirri norsku. Helstu höfundar henn-
ar kölluðu sig „nationalliberaler“ því þeir
voru (eins og Jón Sigurðsson og fleiri hug-
sjónamenn á Norðurlöndum) í senn frjáls-
hyggjumenn og þjóðernissinnar. Hjá þeim
var engin andstæða milli frjálslyndis og
þjóðernisstefnu. Frekar var um það að ræða
að þessar stefnur bættu hvor aðra upp þar
sem sú fyrrnefnda lagði áherslu á að lög-
binda réttindi og frelsi og sú seinni á sam-
ábyrgð manna og skyldur þeirra við sam-
landa sína – enda er það gömul saga og ný að
frelsið ber bestan ávöxt þar sem siðferðileg-
ar skyldur eru teknar alvarlega.
Í meira en tvær aldir hefur þjóðernis-
stefna haft áhrif á evrópsk stjórnmál. Þar
sem hún hefur lagst á sveif með foringja-
dýrkun, stríðsæsingi, kynþáttahyggju eða
byltingarórum hafa afleiðingarnar orðið
skelfilegar. Ekki er því furða þótt stefnan
hafi víða heldur illt orð á sér. Hluti af skýr-
ingunni á farsæld Norðurlanda er að þar var
þjóðernisstefnan þegar á fyrri hluta 19. ald-
ar nátengd einstaklingshyggju og hug-
sjónum um frelsi, jafnrétti og bræðralag
allra manna. Í þessum löndum gátu fasistar,
kommúnistar og aðrir pólitískir ógæfumenn
því síður tælt fólk á sitt band með því að
höfða til þjóðerniskenndar. Annar hluti af
skýringunni er að á Norðurlöndum gengu
byltingarnar á fyrri hluta 19. aldar ekki út í
öfgar og firrur eins og víða annars staðar í
Evrópu, heldur náðu stjórnarhættir í anda
frjálshyggju að þróast með friðsamlegum
hætti líkt og í Bretlandi og Bandaríkjunum.
Segja má að Norðurlönd hafi tekið upp
margt það besta úr stjórnmálahefð Eng-
ilsaxa en sloppið við það sem helst hefur orð-
ið þeim að fótakefli, en það hefur að minni
hyggju einkum verið heimsvaldastefnan á
Englandi og kynþáttahatrið sem enn spillir
þjóðlífi í Bandaríkjunum.
Einn af merkustu stjórnmálamönnum
Norðurlanda fyrr og síðar, Orla Lehmann,
sem ásamt D.G. Monrad er jafnan talinn
helsti höfundur Júnístjórnarskrárinnar,
spáði því að lýðræði og frjálsmannlegir
stjórnarhættir („demokrati og fri forfatn-
ing“) myndu gera Norðurlöndin mikil og
gefa þeim þýðingu fyrir allan heiminn. Spá
hans hefur þegar ræst að nokkru og við
skulum vona að hún haldi áfram að rætast.
NORÐUR-
LÖND
RABB
A T L I H A R Ð A R S O N
http://this.is/atli
Milan
Kundera
vinnur nú að ritgerðasafni er nefnist
Rifnu tjöldin þar sem hann veltir fyrir sér
ýmsum hliðum skáldsögunnar. Birtir eru
nokkrir kaflar úr bókinni og nýtt samtal
Kundera og Antoine Gallimard, aðaleig-
anda Gallimard-útgáfunnar, en skáldið
hefur ekki veitt viðtal í langan tíma.
Brynhildur
Þorgeirsdóttir
vakti snemma athygli fyrir persónulegan
myndheim, en hún er bæði menntuð í gleri
og skúlptúr, og dvaldi í mörg ár erlendis
við nám og vinnu áður en hún sneri heim til
Íslands fyrir rúmum tuttugu árum. Einar
Falur Ingólfsson ræðir við hana um listina.
Styttur bæjarins
eru flestar höggmyndir af sögufrægum ein-
staklingum og hafa að minnsta kosti ekki
unnið á markvissan hátt með umhverfi sitt
eða þátttöku áhorfenda. Ragna Sigurð-
ardóttir fjallar um möguleika listar í opin-
beru rými.
Elísabet Jökulsdóttir
birtir smásöguna Að vera Íslend-
ingur er að vera Njáluhöfundur en í
henni er lagt út af nýafstöðnum
kosningum á þjóðlegan hátt.
FORSÍÐUMYNDIN
er af hluta verks Sigurðar Guðmundssonar, Fjöruverk (2002), í fjörunni við
Rauðarárvík við Sæbraut í Reykjavík.