Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.2003, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. SEPTEMBER 2003 7
J
APANSKI rithöfundurinn Haruki
Murakami segist vera skáldsagna-
höfundur. Hann segir að ef skáldsög-
urnar hans yrðu dregnar frá honum
þá væri ekkert eftir. Þetta er setning
sem gæti komið beint úr munni ein-
hverrar sögupersónu Murakamis,
líklegast þó einhverrar konunnar,
sem eru stöðugt að hverfa, bókstaflega, eða
bara úr lífi karlmannanna. Og athugasemdin
kemur að sjálfsögðu ekki í veg fyrir að Mura-
kami skrifi annað en skáldsögur, á ensku hafa
komið út eftir hann tvö smásagnasöfn og ein við-
talsbók.
Smásagnasafnið Fíllinn hverfur (The Ele-
phant Vanishes) kom út árið 1993 á ensku og nú
er komið nýtt smásagnasafn, Eftir skjálftann
(After the Quake 2002), en það kom upphaflega
út árið 2000 í Japan. Árið 2000 kom bókin Neð-
anjarðar (Underground) út á ensku, en hún kom
út í tveimur hlutum árin 1997 og 1998 í Japan.
Þessar bækur eru iðulega tengdar saman, þær
lýsa báðar eftirskjálftum meðal fólks í kjölfar
tveggja skelfilegra atburða, jarðskjálftans í
Kobe sem varð í janúar árið 1995 og eiturgas-
árásarinnar í neðanjarðarlestakerfi Tókýó sem
átti sér stað í mars sama ár. Þessir atburðir
höfðu svo mikil áhrif á Murakami, sem ólst upp í
Kobe, að hann fluttist aftur til Japans eftir að
hafa búið erlendis í fjölmörg ár, og skrifaði áð-
urnefndar bækur.
Eftir skjálftann er safn sex smásagna sem
gerast allar í febrúar, mánuðinum sem liggur á
milli skelfingaratburðanna tveggja. Þær eru
óvenju lausar við fantasíu ef miðað er við önnur
verk Murakamis, en mörg verka hans, eins og
Að eltast við kindur (1982, A Wild Sheep Chase
1990), Dansaðu, Dansaðu, Dansaðu (1988,
Dance, Dance, Dance 1994), Spútnik-kærastan
(1999, Sputnik Sweetheart 2001 (væntanleg á ís-
lensku)), Harðsoðið undraland og heimsendir
(1985, Hard-boiled Wonderland and the End of
the World 1991) og Frásögnin af upptrekkta
fuglinum (1994–5, The Wind-Up Bird Chronicle
1997), eru þónokkuð ævintýraleg. Vegna þessa
hafa japanskir gagnrýnendur kvartað yfir því
að með þessum sögum sé hann ljóslega farinn að
selja sig Vesturlöndum (ætli þetta séu sömu
gagnrýnendurnir og þoldu hann ekki fyrir að
vera vinsæll?). En það er auðvelt að benda á
veilu í þessum athugasemdum, Norskur skógur
(1987, Norwegian Wood 2000, eftir samnefndu
lagi Bítlanna) og Sunnan við mærin, vestur af
sól (2001) (1992, South of the Border, West of
the Sun, 2000) eru ekki sérlega fantasískar.
Kunnugleg minni birtast í sögunum, eins og
flakk eða samspil milli tveggja eða fleiri heima
og hverfandi dularfullar konur og sem fyrr er
frásagnarstíllinn einfaldur og agaður og spilar
stöðugt á þessi heillandi mæri kómedíu og
tragedíu. Öfugt við flest verk Murakamis eru
þessar smásögur skrifaðar í þriðju persónu, og
telja sumir gagnrýnendur þetta skapa meiri
fjarlægð í sögunum, þótt ég geti ekki tekið undir
það. Ég las safnið fyrir réttu ári og sögurnar
hafa búið með mér síðan, sérstaklega er mér þó
minnisstæður rithöfundurinn í sögunni Lands-
lag með straujárni („Landscape with Flatiron“)
sem neitar að eiga ísskáp. Frekar fer hann
mörgum sinnum á dag út í búð og kaupir í morg-
unmat, hádegismat og kvöldmat. Ástæðan er sú
að hann er sannfærður um að hann muni deyja
af völdum þess að lokast inni í ísskáp, dauðinn
mun verða hægur vegna þess að smáloft kemst
að og heldur í honum lífinu í lengstu lög. Enginn
þeirra sem skrifuðu um bókina – og lentu í
gagnabanka ProQuest – nefnir þetta ógleym-
anlega atvik sem fyrir mér mótar alla bókina.
Hmm.
Fyrsta sagan segir frá myndarlega sölu-
manninum Komura sem á óskaplega venjulega
og óspennandi konu og elskar hana mikið. Hins
vegar er það greinilega ekki gagnkvæmt því eft-
ir að hafa horft í fulla fimm daga á hörmung-
arfréttir af jarðskjálftanum í sjónvarpinu fer
hún frá honum og skilur eftir miða þar sem hún
segir að lífið með honum sé henni ómögulegt,
hann gefi ekkert af sér, ekki vegna þess að hann
vilji það ekki heldur vegna þess að hann hafi
ekkert til að gefa. Því sé lífið með honum eins og
að búa með bita af lofti. Eftir þetta hverfur kon-
an úr sögunni og Komura tekur sér frí og lendir
í ævintýrum í vetrarsmábæ með nýjum dular-
fullum konum (sem eiga ábyggilega eftir að
hverfa bráðum).
Smásagnasafnið hefst á því að konan horfir á
sjónvarpið: „Fimm dögum í röð eyddi hún fyrir
framan sjónvarpið, starandi á hrunda banka og
spítala, heilu húsaraðirnar í ljósum logum, sund-
urtætta lestarteina og hraðbrautir.“ Þannig
setja upphafsorðin lesandann strax inn í mynd-
ina, jafnframt því að halda henni alltaf í ákveð-
inni fjarlægð, hvergi er jarðskjálftanum lýst
beint af einhverjum sem er á staðnum, heldur
sjáum við hann gegnum fjölmiðla, og varla það
heldur, því oft vitum við ekki annað en það að
persónur sögunnar fregna af skjálftunum gegn-
um fjölmiðla. Ein sagan fjallar þó beinlínis um
jarðskjálfta, og það er dæmigert fyrir Murakami
að sú saga er ævintýralegust. Sagan Ofur-Frosk-
ur bjargar Tókýó („Super-Frog Saves Tokyo“)
lýsir því hvernig hinn ofurvenjulegi og fremur
smávaxni innheimtumaður Katagiri kemur einn
daginn heim og hittir þar fyrir risastóran talandi
frosk – sem segir honum að kalla sig Frosk – og
lýsir því yfir að saman þurfi þeir að berjast við
neðanjarðarskrímsli nokkurt, Orm, sem minnir
ekki lítið á hið biblíulega stórhveli. Ormur þessi
veldur jarðskjálftum með reiði sinni og nú á Kat-
agiri að vera eins konar Björn að baki Kára í bar-
daga milli Frosks og Orms, annars setur Ormur
af stað jarðskjálfta í Tókýó sem verður mun verri
en sá í Kobe. Og aftur koma magnaðar lýsingar á
hamförum þeim sem fylgja jarðskjálftum, flestir
deyja kramdir í neðanjarðarlestum og undir fall-
andi ökutækjum og hrynjandi hraðbrautum.
„Byggingar umbreytast í hrauka af grjóti, íbúar
þeirra kramdir til dauða. Eldar alls staðar,
gatnakerfið hrunið, sjúkrabílar og brunabílar
gagnslausir, fólk bara liggur þarna, deyjandi.“
Þetta verður hreint helvíti segir Froskur og bæt-
ir við: „Fólk mun uppgötva hversu brothætt
ástand hin öfluga samfélagsheild sem er þekkt
undir nafninu ‘borg’ virkilega er.“
Lýsingin gæti fullt eins átt við þá heima sem
Murakami skapar í sínum sögum, en þar virðist
fólk stöðugt vera að uppgötva hversu brothætt
ástand tilvera þeirra er, þótt þar sé yfirleitt um
að ræða einstaklinga fremur en samfélög og
borgir. Brothættasta tilveran birtist þó líkleg-
ast í aðalpersónu Harðsoðna undralandsins og
heimsendisins, sem í síðari hluta bókarinnar
hverfur æ meira inn í eigið höfuð/hugarheim í
vægðarlausri sjálfskönnun, sem er ekki ein-
ungis könnun á hans eigin sjálfi, heldur á sjálfu
‘sjálfinu’. Og nú er loks komið út langþráð
framhald þeirrar bókar, sem margir (þar á
meðal ég) telja bestu bók Murakamis. Bókin
hefur ekki enn verið þýdd á ensku, en hefur öðl-
ast nafnið Kafka í flæðarmálinu. Horfum til
hafs.
Haruki Murakami verður í opnu hádegis-
spjalli í Norræna húsinu á mánudag kl. 12 og
les úr verkum sínum í Iðnó um kvöldið sama
dag kl. 20.
Eftir skjálftann
Murakami segir að ef skáldsögurnar hans
yrðu dregnar frá honum þá væri ekkert eftir.
E f t i r Ú l f h i l d i D a g s d ó t t u r
Haruki Murakami hefur vakið
gríðarlega eftirtekt með sögum
sínum undanfarin ár. Hér er sagt
frá nýjustu bók hans, smásagna-
safninu Eftir skjálftann.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
H
ANIF Kureishi skaut upp á
stjörnuhimin breskra bók-
mennta á sama tíma og vit-
undar um verðmæti fjöl-
menningarlegra tenginga
fór að gæta á yfirborði sam-
félagsmyndarinnar. Hann
er fæddur og uppalinn í
London, en sem sonur enskrar móður og pak-
istansks föður, var hann einnig í nánum
tengslum við pakistanska menningu og hug-
arheim. Rétt eins og t.d. Salman Rushdie, og
síðar Zadie Smith, hefur Kureishi allt fram á
síðustu ár einkum fjallað um þann þátt í bresku
þjóðlífi þar sem þessir tveir heimar skarast og
var lengi vel álitin táknmynd þeirra kynslóða
Breta sem hafa slíka tveggja heima sýn. Sjálf-
ur hefur hann þó eindregið varað við þeirri
hættu sem rithöfundum er búin af því að álíta
sig fulltrúa einhverra ákveðinna þjóðfélags-
hópa í stað þess að rannsaka heiminn í víðara
samhengi. Enda hefur hann að undanförnu
einnig vakið verðskuldaða athygli fyrir átaka-
mikla rannsókn á þeirri andlegu naflaskoðun
er margir á miðjum aldri glíma við, „er þeir
eygja hvort tveggja í senn, upphafið og enda-
lokin og fara að hugsa um hvað þeir muni skilja
eftir sig“, eins og hann orðaði það í blaðaviðtali
fyrir tveimur árum.
Eins og flestum þeim sem áhugasamir eru
um breskar bókmenntir er kunnugt gerði Han-
if Kureishi fyrst garðinn frægan í leikhúsi, en
færri vita eflaust að hann vann einnig fyrir sér
á sínum yngri árum sem höfundur klámefnis af
ýmsu tagi og skrifaði þá undir nafninu Antonia
French. Þáttaskil urðu í lífi hans árið 1985 er
hann rétt rúmlega þrítugur að aldri, vann Ósk-
arsverðlaun fyrir handrit sitt að kvikmyndinni
My Beautiful Laundrette. Fimm árum seinna
fékk Kureishi síðan hin virtu Whitbread-verð-
laun fyrir sína fyrstu skáldsögu, The Buddah of
Suburbia, þar sem hann leitar fanga í eigin
uppvexti og samskiptum við föður sinn. Faðir
hans ól einnig þá von í brjósti að verða frægur
skáldsagnahöfundur og er verkið því öðrum
þræði rannsókn á sambandi föður og sonar þar
sem skáldskaparþráin liggur til grundvallar
sjálfsmyndinni.
Sjálfur hefur Kureishi upplýst að næsta
skáldsaga hans, The Black Album, sé sprottin
af þörf til að rannsaka þær óvenjulegu aðstæð-
ur er leiddu til þess að bók vinar hans, Salmans
Rushdie, The Satanic Verses, er á íslensku
hlaut titilinn Söngvar Satans, var bannfærð af
strangtrúuðum öfgamönnum meðal múslima.
Hún fjallar um ungan mann í háskólanámi sem
á ættir sínar að rekja til Pakistans og verður
fyrir miklum áhrifum af einum skólafélaga
sinna sem tilheyrir hópi ofstækismanna músl-
ima. Á sama tíma á hann í ástarsambandi við
kennarann sinn – miðaldra femínista úr dæmi-
gerðri breskri menntastétt – sem leiðir til aug-
ljósra árekstra og togstreitu varðandi gildis-
mat og framtíðarsýn. Ef litið er til þess að
Black Album kom út árið 1995, þá má í raun
segja að Kureishi hafi tekist að koma auga á
þann hugmyndafræðilega vanda, er öfgafullur
strangtrúarboðskapur múslima felur í sér,
löngu áður en heimsbyggðin áttaði sig á hversu
víðtækar afleiðingar hann gæti haft eins og síð-
an hefur orðið raunin.
Kureishi notaði reyndar áþekka innsýn inn í
heim ungra múslima í kvikmyndinni My Son
the Fanatic, sem var frumsýnd þremur árum
seinna, árið 1998. Þrátt fyrir hversu góða sýn
verk hans gefa inn í þann hugarheim er ungir
menn af innflytjendaættum laðast að í eins-
konar uppgjöri við þau vestrænu gildi er um-
lykja þá, var hætt við að sýna myndina á kvik-
myndahátíð BBC í Bangkok stuttu eftir
atburðina í New York þann 11. september
2001. Eins og Kureishi benti sjálfur á í breska
blaðinu The Guardian skömmu seinna, þá
hljóta það að „vera mistök að ritskoða kvik-
mynd sem gerir tilraun til að skilgreina og
ræða suma þá þætti sem við erum öll að velta
fyrir okkur núna. Þó ég vilji ekki gera of mikið
úr myndinni, þá er hún að minnsta kosti tilraun
til að sýna af hverju ungt fólk snýst til fylgis við
öfgahópana. Hún gæti í það minnsta hvatt til
umræðu. Mér virðist sem einn helsti kostur
þess að eiga menningu felist í því að það er á
grundvelli hennar sem fólk ræðir erfiða hluti,
áhugaverða hluti, hluti sem skipta máli – að
öðrum kosti er menning einskis virði“.
Og í samræmi við það hefur Kureishi haldið
áfram að kanna sitt nánasta umhverfi og reynt
að takast á við þau viðfangsefni sem við blasa
tæpitungulaust. Í næstu skáldsögu sinni, Int-
imacy, sem í íslenskri þýðingu fékk heitið Náin
kynni, víkur hann frá þeirri könnun á mótun
sjálfsmyndar ungra manna sem einkenndi
tvær fyrstu skáldsögur hans og hefur uppgjör
sitt við það lífsmynstur er nú blasir við stórum
hluta hans eigin kynslóðar – miðaldra fólks
sem á í erfiðleikum með að samræma þá
ábyrgð sem fylgir hjónabandi og barneignum
eldri draumum um það sem það vill fá út úr líf-
inu.
Jafnvel þó Kureishi hafi um líkt leyti tekist á
við þennan efnivið í tveimur smásafnasöfnum,
Love in a Blue Time, og Midnight All Day, þá
voru viðbrögðin við skáldsögunni Intimacy
óvenjulega harkaleg. Væntanlega skipti þar
nokkru máli að lesendur tengdu aðalsöguhetj-
una Jay við Kureishi sjálfan. Jay á í einskonar
innri rökræðum við sjálfan sig um það hvers
vegna hann ætli að yfirgefa konu sína og tvö
ung börn og svo vildi til að Kureishi var einmitt
að ganga í gegnum áþekkan skilnað er hann
skrifaði bókina. Margir risu þó upp verkinu til
varnar og hófu það upp til skýjanna fyrir heið-
arleika og þor höfundarins, enda tekst hann
þarna á við margar áleitnustu spurningar
hversdagslífsins; innbyrðis samskipti maka og
barna, kynlíf, ást, framhjáhald og óttann við
það að missa af einhverju áður en ellin knýr
endanlega dyra. Ætlun hans var einmitt að
staðsetja verkið í miðju erfiðleikanna sjálfra,
„innan um allan sársaukann og reiðina og of-
beldið og erfiðleikana sem fylgja því að yfirgefa
einhvern“, eins og hann orðar það. Styrkur
verksins sem heildar felst enda fyrst og fremst
í því að Kureishi fellur ekki í þá gryfju að reyna
að réttlæta þankagang Jays, heldur afhjúpar
hann sem sjálfskipað rekald, sem þrátt fyrir
glöggskyggni sína á mannlega eiginleika er
knúinn áfram af eigin naflaskoðun og lífsleiða.
Í síðustu skáldsögu sinni, Gabriel’s Gift, sem
á íslensku hlaut nafnið Náðargáfa Gabríels, má
segja að Kureishi tvinni þann þroskasöguþráð
er hann spann í fyrstu verkum sínum saman
við þráðinn um sálarkreppu hinna miðaldra.
Bókin fjallar um unglinginn Gabríel og sam-
skipti hans við foreldra sína sem eru fulltrúar
þeirrar nautnasjúku kynslóðar er reis upp úr
hugmyndafræðilegum átökum sjöunda áratug-
arins með frjálslyndi að leiðarljósi. Upphaflega
stefndi Kureishi að því að skrifa barnabók í fé-
lagi við rokkarann David Bowie, er hafði hug á
að myndskreyta hana. Sagan vatt þó upp á sig
og tók fljótt völdin af þeim félögum með þeim
hætti að Bowie endaði sem fyrirmyndin að
einni sögupersónunni í skáldsögunni, sem ber
nokkur merki töfraraunsæis, er ef til vill má
rekja til upphaflegu hugmyndarinnar.
Ef litið er á ritferil Kureishis sem heild, kem-
ur í ljós að hann hefur lengst af verið samur við
sig hvað viðfangsefni varðar. Flóknar heimilis-
aðstæður mynda iðulega bakgrunn sagna hans
þar sem fjölskyldulífið er í þann veginn að
sundrast vegna þess að samheldni víkur fyrir –
oft á tíðum afar sjálfhverfum – hagsmunum
einstaklinga. Sögupersónur hans flakka á milli
heima sem teljast fjölmenningarlegir í fleiri en
einum skilningi – mörk þjóðernis, trúarbragða,
heimspeki, stjórnmála, menningar og skemmt-
anaiðnaðar, renna saman í allsherjaróreiðu
sem afhjúpar bæði fánýtar og heillandi hliðar
samtímans og þá sálarkreppu sem henni fylgir.
Hanif Kureishi verður í opnu hádegisspjalli
í Norræna húsinu á þirðjudag kl. 12 og les úr
verkum sínum í Iðnó sama dag kl. 20.
Heimar skarast
Hanif Kureishi varar við því að rithöfundar álíti
sig fulltrúa ákveðinni þjóðfélagshópa.
Í höfundarverki sínu rannsakar
Hanif Kureishi m.a. togstreitu og
öfgar bresks samtíma; ofstæki, ást-
arlíf, ofgnótt og einstaklingshyggju.
fbi@mbl.is
E f t i r F r í ð u B j ö r k
I n g v a r s d ó t t u r