Lesbók Morgunblaðsins - 18.10.2003, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 18. OKTÓBER 2003 11
Hvenær er talið að siðmenning
eins og við þekkjum hana hafi
byrjað?
SVAR: Spurningin snýst í raun ekki síst um
skilgreiningu á hugtakinu siðmenning. Mann-
fræðingar fást við kanna menningu. Menning
er hér notað um hugtakið „culture“ sem al-
gengt er í mörgum tungumálum af indóevr-
ópskum uppruna. Innan mannfræðinnar er
hugtakið menning notað þegar þekkingu er
miðlað milli kynslóða og þá um allt það mann-
legt atferli sem lært er innan eigin menning-
arhóps, til dæmis reglur um ættartengsl, kyn-
hegðun, mataræði, samskipti við annað fólk,
venjur og daglegar athafnir, trú og trúar-
athafnir og síðast en ekki síst tungumálið.
Menning verður því til um
leið og menn fara að búa til
verkfæri og geyma þau til seinni
nota og miðla þekkingu til kom-
andi kynslóða með orðum og at-
höfnum. (Hér er því miður ekki
rúm til að ræða hið skemmtilega
viðfangsefni hvort dýr búi við
eitthvað sem kalla mætti menn-
ingu). Ekkert er með vissu vitað
um hvenær raunverulegt tungu-
mál varð til en líklega hefur
mannkynið snemma á ferli sín-
um farið að nota hljóð til að tjá
annað og meira en ótta, undrun
eða ánægju með viðeigandi
hljóðum.
Annað hugtak er svo sið-
menning sem notað er um það
sem á mörgum málum kallast
„civilization“. Það orð er dregið
af civis á latínu sem þýðir eig-
inlega borgari, samfélagsþegn.
Stundum er „civilization“ þýtt
sem borgmenning. Venja er
telja að siðmenning einkennist
af því að farið er að skrásetja
alls konar upplýsingar og af því
að veruleg verkaskipting eigi
sér stað. Þetta er vissulega samfara myndun
borga þar sem íbúarnir eru háðir því að bænd-
ur í nágrenninu sjái þeim fyrir mat.
Fyrstu borgirnar eru þó allmiklu eldri en
ritmál. Í Írak og Íran og í Suðaustur-Tyrk-
landi (svo miðað sé við ríkjaskipan á okkar
tímum) voru þorp þar sem fólk bjó í húsum
sem byggð voru í þyrpingum. Væntanlega
voru þetta bændur sem sameinuðust um að
verja akra sína og búfénað fyrir ásókn fram-
andi fólks. Raunverulegar borgir voru orðnar
til fyrir allt að níu þúsund árum, til dæmis
Jeríkó.
Það er næsta öruggt að siðmenning hafi ver-
ið komin til sögunnar fyrir um fimm þúsund
árum, eða um þrjú þúsund árum fyrir upphaf
tímatals okkar. Tvö svæði koma þar við sögu.
Annars vegar Nílardalurinn, það er að segja
Egyptaland, og hins vegar „Landið milli fljót-
anna“, Mesópótamía. Á báðum þessum svæð-
um hafa fundist elstu minjar um ritmál svo að
óyggjandi sé.
Þó mun ritun hafa hafist nokkru fyrr í
Mesópótamíu en í Egyptalandi, og reyndar
telja sumir fornfræðingar að Egyptar hafi
upphaflega þegið ritmál sitt þaðan. Í landinu
milli stórfljótanna tveggja, Efrat og Tígris,
var ríki Súmera. Þar var ritað með fleygrún-
um á leirtöflur og eru hinar elstu frá því fyrir
rúmlega fimm þúsund árum.
Fleygrúnir voru ritaðar með þeim hætti að
táknum var þrýst á rakar leirtöflur með tré-
fleyg. Aðrar þjóðir sem settust að í Mesópót-
amíu, Hittítar og Akkadíar, löguðu skriftina að
sínum tungumálum, og meðal annars notuðu
Hittítar nokkurs konar myndletur. Egyptar
tóku upp skrift sem var sambland af samstöfu-
táknum og myndletri.
Í Mesópótamíu og Egyptalandi stóð margs
konar menning með miklum blóma um þús-
undir ára og áhrif þaðan bárust vítt um lönd.
Nokkrir mikils háttar fornfræðingar héldu því
fram á liðinni öld að öll svokölluð æðri menn-
ing heimsins ætti sér upphaf í Egyptalandi og
hefði borist þaðan um víða veröld. Ekki er ör-
grannt um að svipaðra hugmynda gæti enn.
Þó mun það mála sannast að siðmenning
hefur sprottið upp víðar en á þessum tveimur
svæðum sem hér hafa verið nefnd og án sann-
anlegra áhrifa þaðan. Í Indusdalnum var sið-
menning risin fyrir allt að fjögur þúsund og
fimm hundruð árum og í Gulárdalnum í Kína
um svipað leyti. Þá reis einnig siðmenning í
Mið-Ameríku án sannanlegra áhrifa frá Evr-
ópu og Asíu, en að vísu allmiklu síðar en þar.
Enn er margt á huldu um hin merkilegu
menningarsvæði í Indusdalnum og Kína, en
flest bendir til að á báðum þeim stöðum hafi
ríkt sjálfstæð og harla merkileg menning, and-
leg sem verkleg. Í Kína hafa fundist tákn á
beinum sem gætu verið einhvers konar rit-
tákn. Þau bein eru frá rúmlega fjögur þúsund
árum fyrir upphaf tímatals okkar. Þó er vara-
samt að ætla að þar sé um raunverulegt ritmál
að ræða.
Fyrir tugþúsundum ára fóru menn að
skreyta bein og steina með táknum, punktum
og strikum, hringum og ferhyrningum og hafa
mannfræðingar talið að ekki sé útilokað að það
séu tákn sem ætluð hafi verið til að varðveita
þekkingu eða einhvers konar skilaboð, jafnvel
tímatal. Þó að þeir sálmar séu býsna forvitni-
legir verður ekki farið nánar út í þá hér.
Einfalt svar er því: Siðmenning hófst fyrir
um fimm þúsund árum í Mesópótamíu og um
svipað leyti í Egyptalandi.
Haraldur Ólafsson, fyrrverandi prófessor
í mannfræði við HÍ.
HVENÆR
BYRJAÐI
SIÐMENNINGIN?
Hvað er kynjakvóti og hver eru markmið hans,
geta heilafrumur fjölgað sér, hvers vegna hlær
fólk þegar það er kitlað, hvaðan kemur orðið róni yfir drykkjumann,
hvaða nöfnum má skíra börn og hvers vegna drekkum við mjólk úr kúm
en ekki til dæmis hestum? Þessum spurningum og fjölmörgum öðrum
hefur verið svarað að undanförnu á Vísindavefnum og hægt er að lesa
svörin á slóðinni www.visindavefur.hi.is.
VÍSINDI
Morgunblaðið/Ómar
„Siðmenning hófst fyrir um fimm þúsund árum í Mesópótamíu
og um svipað leyti í Egyptalandi.“
FÉRÚNIN nefndist fehu að fornu og vísar á auðlegð og búsmala, ársæld og verald-lega gnægð. Hún kann að hafa lotið þremur goðmögnum sem öll heita nöfnum erhefjast á F, það er Frigg, Frey og Freyju, en eðli þeirra tengist að einhverju leytiþessari rún. Áletrun sem klöppuð var á stein um 600 í Gummarp í Blekinge við
suðurströnd Svíþjóðar, en hvarf í brunanum mikla í Kaupmannahöfn árið 1728, styður
slíka túlkun, en á honum var þessi texti: „Haduwolf setti stafi þrjá [f f f].“ Eins og menn
gátu magnað sverð sitt með því að nefna tvisvar Tý, samanber Sigurdrífumál, þá gátu
þeir aukið auðlegð sína með því að rista Fé þrisvar sinnum á stein sem síðan var lagður í
jörð. Við það átti jarðargróðinn að vaxa og margfaldast.
Í rúnakvæðum miðalda kemur skýrt fram að Férúnin felur í sér leyndardóm gullsins.
Hún er skýrð með gullskenningum, „fé veldur frænda rógi“ og „fé er frænda róg“. Í
seinni hluta kvæðanna er uppruna gullsins lýst á táknrænan hátt, fé er „grafseiðs gata“
og „fæðist úlfur í skógi“. Tengslin við goðsögn Fáfnismála eru því aug-
ljós, en með „grafseiðs götu“ er átt við veg snáks eða grafarfisks. Í
Snorra-Eddu og fornum hetjukvæðum er sagt frá upphafi gullsins
mikla, ofríki Loka í heimi dverga, en saga þess var vörðuð bölbænum,
svikum og drápum. Fáfnir mun hafa drepið föður sinn til gullsins og
hélt eftir það upp á Gnitaheiði, gerði sér þar ból, brást í ormslíki og
lagðist á gullið. Sigurður fól sig svo í götu ormsins, lagði í gegnum hann
sverði og tók sjóðinn. Þetta gull varð bölvaldur Völsunga og Niflunga,
en var um síðir falið í Rín og hefir aldrei síðan fundist. Kraftur gullsins
kemur með öðrum orðum innan úr djúpi skógarins þar sem úlfurinn/
jötunninn hefst við, í dýpstu fylgsnum sjálfs og heims, en hefur í senn
jákvæðar og neikvæðar hliðar. Férúnin kann að mynda andhverfu við
rún dauðans, Ísrúnina, – útþenslu og vexti er stefnt gegn þéttun og
samdrætti, – en við ákveðnar aðstæður getur hún leitt til tortímingar.
Férúnin hefur tengst lífrænni náttúru en Jörð var goðvera að mati heiðinna manna;
„Heil sjá in fjölnýta fold,“ stendur í Sigurdrífumálum. Njörður sem var sögulegur arftaki
þessa goðmagns er nefndur „fégjafi“ í Snorra-Eddu, enda skóp hann mönnum allsnægtir;
hann var „fégjafa guð“, „gefjanda guð“. Freyr kallaðist einnig „fégjafi“ og eitt af við-
urnefnum Freyju var „Gefn“. Af þessum sökum má hugsa sér að Férúnin hafi tengst
jarðneskum goðmögnum, Vönum, er veittu vinum sínum auð og gnótt, enda var ætt Fé-
rúnar kölluð Freysætt á síðari tímum. Tengslin við töframagn Fáfnis eru eftir sem áður
augljós, en er hjartablóð hans kom á tungu Sigurðar þá kunni hann fuglsrödd og skildi
hvað fuglar sögðu.
RÚNAMESSA LESBÓKAR
Ljósmynd/Ólafur Eggertsson
„... þá gátu þeir aukið auðlegð sína með því að rista Fé þrisvar sinnum á stein sem síð-
an var lagður í jörð. Við það átti jarðargróðinn að vaxa og margfaldast.“
FÉ
RÚNALÝSING 1
M AT T H Í A S V I Ð A R S Æ M U N D S S O N
Mundu með mér: himinninn yfir París, þessi
volduga haustlilja…
Við keyptum hjörtu af blómasölustúlkunni
þau voru blá og sprungu út í vatninu.
Það byrjaði að rigna í stofunni okkar,
og nágranni okkar, herra Le Songe*, kom inn; lítill,
mjósleginn maður.
Við gripum í spil, ég tapaði augasteinunum,
þú lánaðir mér hárið þitt, ég tapaði því, hann sló okkur í gólfið.
Hann hvarf út um dyrnar, regnið fylgdi honum
Við vorum dáin og gátum andað.
* Franska: merkir draumur
PAUL CELAN
JÓN KALMAN STEFÁNSSON ÞÝDDI
Paul Celan (1920-1970) var þýskumælandi skáld af rúmenskum gyðingaættum.
Hann bjó í París frá 1948.
MINNING UM FRAKKLAND