Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.2003, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. NÓVEMBER 2003 11
Ef maður fer eftir beinni línu frá
jörðu út í geiminn nógu lengi,
endar maður þá aftur á jörðinni?
SVAR: Þessi spurning kann að virðast an-
kannaleg en í raun er hún alls ekki út í hött.
Vísindamenn veltu því fyrir sér sem mögu-
leika á fyrri hluta 20. aldar og fram yfir
miðja öldina að heimurinn kynni að vera
þannig í laginu að ferðalög gætu orðið eins
og spyrjandi lýsir. Þau mundu þá að vísu
taka firnalangan tíma því að alheimurinn er
gríðarstór. Ef heimurinn væri svona í laginu
en svipaður að stærð og nú er talið þá
þyrftu ferðalangar að búa sig undir ferð
sem tæki nokkra tugi ármilljarða!
Samkvæmt almennu afstæðiskenningunni
sem Einstein setti fram 1916 átti þetta að
vera mögulegt eða hugsanlegt vegna þess
að þyngdarsviðið frá hlutum í geimnum
sveigir rúmið kringum þá. Form sveigj-
unnar ræðst hins vegar af massadreifing-
unni í alheiminum. Á þessum tíma höfðu
menn ekki nægileg gögn eða athuganir um
þessa dreifingu og annað sem varðar al-
heiminn til þess að skera endanlega úr um
lögun hans eða rúmfræðina sem hann hlítir.
Þessi hugmynd skýrist nánar ef við hugs-
um okkur verur sem lifa á kúlufleti og sjá
aldrei neitt út fyrir hann. Með því að mæla
horn í þríhyrningum og fleira geta þær
komist að því að flöturinn sem þær lifa á er
ekki slétta (e. plane) eins og borðplata.
Þeim kann þá að detta í hug að hann sé í
laginu eins og yfirborð kúlu eða hnattlíkans.
Íbúar kúluflatarins geta síðan skorið úr
um þetta með því að takast á hendur ferða-
lag í svipuðum dúr og spyrjandi hugsar sér,
sem sé að fara sífellt í sömu stefnu eftir
„beinni línu“, en það sem samsvarar beinni
línu á kúlufleti er svokallaður stórhringur
(great circle) sem hefur sömu miðju og kúl-
an. Og eftir langa ferð mundu þær koma til
baka á sama stað en úr þveröfugri átt við
stefnu þeirra þegar þær lögðu af stað.
Við getum skilið þetta betur með því að
hugsa okkur ferðalag í hásuður frá Íslandi
eftir lengdarbaug alla leið á suðurpólinn og
síðan áfram eftir gagnstæðum lengdarbaug
í hánorður til norðurpólsins og þaðan áfram
í suður til Íslands, en þá komum við einmitt
frá norðri til baka úr ferð sem við lögðum
upp í til suðurs og fórum beint af augum
eða eftir „beinni línu“ (stórhring) allan tím-
ann. – Einnig getum við hugsað okkur að
við séum í upphafi stödd á miðbaug og för-
um í háaustur eftir honum þar til við erum
komin heilan hring og komum aftur á sama
stað úr vestri.
Upphaflega var sem sé hugsanlegt að al-
heimurinn væri þeirrar gerðar sem hér hef-
ur verið lýst, en að vísu þrívíður í stað þess
að kúluflöturinn er tvívíður þannig að tvær
tölur duga til að auðkenna tiltekinn stað á
honum. Hins vegar kom annars konar
sveigja líka til greina, til að mynda að
sveigjan fari eftir því í hvaða átt er farið
eins og við sjáum á svokölluðum söðulfleti,
sem er í laginu eins og söðull eða hnakkur.
Einnig kom til álita að heimurinn væri ein-
faldlega ósveigður eins og borðplata.
Hins vegar hafa athuganir og rannsóknir
á síðustu áratugum 20. aldar orðið til þess
að menn telja sig núna geta útilokað að
heimurinn sé eins og lokuð kúla. Rúmið í
kringum okkur hefur að vísu sveigju, eink-
um í grennd við mikinn massa, en heild-
arsveigjan er ekki kúlusveigja af þeirri gerð
sem spurningin snýst um. Hún gæti jafnvel
verið engin eða þá hugsanlega söðulsveigja.
Ferðalagið sem spurt er um mundi því aldr-
ei taka enda og ferðalangurinn aldrei koma
aftur í sama stað.
Enn er svo þess að geta að þróun al-
heimsins með tímanum gæti verið með þeim
hætti, þó að hann væri þrátt fyrir allt kúlu-
laga, að ógerningur væri að komast kring-
um „kúluna“ á endanlegum tíma þó að farið
væri með mesta hugsanlega hraða, sem er
ljóshraðinn. Þótt ferðalangur hefði lagt af
stað með ljóshraða rétt eftir miklahvell gæti
heimurinn verið hruninn áður en hann kem-
ur aftur á sama stað.
Höfundur þakkar Lárusi Thorlacius pró-
fessor yfirlestur á svarinu ásamt ábend-
ingum og umræðum um síðasttalda atriðið.
Þorsteinn Vilhjálmsson, prófessor
í vísindasögu og eðlisfræði við HÍ.
Af hverju drekkum við mjólk úr
kúm en ekki hestum?
SVAR: Aðalástæðan fyrir því að við notum
kúamjólk frekar til manneldis en mjólk ann-
arra spendýra eða jórturdýra er líklega sú
að nyt kúa er mun meiri en annarra dýra-
tegunda. Það er einfaldlega hagkvæmara að
mjólka kýr en hryssur, því kýrnar mjólka
meira.
Annars er mjólk annarra jórturdýra einn-
ig notuð í einhverjum mæli, menn drekka
geita- og sauðamjólk og vinna afurðir eins
og osta úr mjólk þessara dýra. Einnig hefur
kapla- eða merarmjólk verið nýtt til mann-
eldis, en þó eru ekki ýkja margar heimildir
til um það hér á landi. Í Mongólíu hefur
kaplamjólkin hins vegar verið notuð öldum
saman, meðal annars í drykkinn rarg eða
merarmjólkurdrykk, sem er í raun gerjuð
og örlítið áfeng kaplamjólk. Nýlega bárust
fréttir af því að á kaffihúsi í Noregi væri
boðið upp á kaplamjólk út í kaffið.
Kaplamjólkin er nokkuð ólík kúamjólk að
næringarinnihaldi. Til að mynda er mun
minna af prótínum og fitu í henni en í kúa-
mjólk, en meira af mjólkursykri. Má segja
að kaplamjólkin líkist móðurmjólkinni í
prótín- og mjólkursykurinnihaldi, en mun
meira er af fitu í móðurmjólk og þar af leið-
andi er orkuinnihald hennar mun hærra en
kaplamjólkur og hún líkari kúamjólk að því
leyti. Kúamjólk er næringarþéttari en
kaplamjólk, inniheldur til að mynda meira
af A-vítamíni, B2-vítamíni og kalíni (kalki),
en meira C-vítamín er að finna í kaplamjólk.
Í nýlegri rannsókn á Ítalíu kom í ljós að
af 25 börnum með kúamjólkurofnæmi sýndu
aðeins 2 ofnæmisviðbrögð við kaplamjólk.
Hins vegar tóku rannsakendur fram að mik-
ilvægt væri að láta gera ofnæmispróf áður
en reynt er að gefa barni með kúamjólk-
urofnæmi kaplamjólk.
Björn Sigurður Gunnarsson, matvæla- og næring-
arfræðingur á Rannsóknastofu í næringarfræði.
Orka
(kcal)
Prótín
(g)
Fita
(g)
Mjólkur-
sykur (g)
Móðurmjólk 71 1,3 4,1 7,3
Kúamjólk 68 3,4 4,0 4,7
Kaplamjólk 46 1,8 1,5 6,2
Magn orku og þrenns konar næringarefna í 100 g af
mjólk úr þremur tegundum spendýra.
HVAR ENDAR
BEINA LÍNAN?
Hvernig varð íslenski hesturinn til, er búið að
finna öll frumefni alheimsins og ef gullið sem
vitringarnir þrír gáfu Jesú hefði verið sett í banka, hversu mikils virði
væri það í dag? Þessum spurningum og fjölmörgum öðrum hefur verið
svarað að undanförnu á Vísindavefnum og hægt er að lesa svörin á
slóðinni ~www.visindavefur.hi.is~.
VÍSINDI
Ó
SSRÚNIN ein getur haldið kröftum Þursrúnar í skefjum, en hún hét
að fornu anzuz, þ.e. ás eða guð, en varð síðar að Óss, kannski fyrir
kirkjuleg áhrif í Noregi og á Englandi. Í enska rúnakvæðinu er hún
tengd uppsprettum visku og tungumáls, en það íslenska ræðir um
„aldingaut“, „ásgarðs jöfur“, „Valhallar vísa“ og „Júpíter“. Bruce
Dickins (1910) hefur á grundvelli þess bent á tengsl við Óðin og í
rúnaspeki samtímans eru uppi tilgátur sama efnis, svo sem að rúnin
tengi hug mannsins við vitund Óðins, efli visku og sjálfsstjórn
manna.
Líta má á fyrstu fjóra stafi rúnastafrófsins sem eina heild, Fé og Óss myndi ramma um
Úr og Þurs, formrænn máttur þeirra haldi formlausum kröftum í skefjum. Samband Óss og
Þurs er því afar viðkvæmt, stríð getur brotist út við
örlítinn núning, en hafa verður hugfast að Óssrúnin
þarfnast virkrar andstöðu til að breytast ekki í tregðu-
lögmál sem hindrar nýmyndan og hreyfingu. Líta má
á Úr og Þurs sem tákn fyrir miðfælin sundrunaröfl,
náttúrulega óreiðu, en þær eru jafnframt endurnýj-
unar- og frjóvgunaröfl. Óbundin miðsækni getur af sér
stöðnun og kyrrstöðu en hamslaus miðfælni leiðir til
formleysis og ringulreiðar. Hvort tveggja er því nauð-
synlegt svo jafnvægi haldist og tilveran komist ekki á
ringulreið.
Guðseðli Óssrúnarinnar kemur glöggt fram í ís-
lenska rúnakvæðinu, en það norska er öllu dularfyllra:
Óss er flestra ferða
För; en skalpur er sverða.
Upphafleg merking kann þó að hafa varðveist því ós
og slíður vísa hugsanlega á miðlunareðli rúnarinnar;
hún taki við guðlegum mætti líkt og slíður við sverði
og ós við hafi. Í þessum myndum býr ef til vill hug-
mynd um samruna tveggja vídda. Við ósinn eyðist
greinarmunur fljóts og hafs líkt og rúnin tengir saman
mennsku (Miðgarð) og guðdóm (Ásgarð). Í engilsax-
neska kvæðinu eru tengslin við hið guðlega augljósari:
Óss er uppspretta tungumáls, viskustólpi og huggun viturra manna, blessun og fögnuður
hvers riddara. Þetta er að öllum líkindum rún vitundar, töfraorða og skáldskapar.
RÚNAMESSA LESBÓKAR
Morgunblaðið/RAX
„Upphafleg merking kann þó að hafa varðveist því ós og slíður vísa hugsanlega á miðl-
unareðli rúnarinnar; hún taki við guðlegum mætti líkt og slíður við sverði og ós við hafi.“
ÓSS
RÚNALÝSING 4:16
M AT T H Í A S V I Ð A R S Æ M U N D S S O N
Við erum stödd á breskum pöbb. Í há-talarakerfinu syngur Lulu To SirWith Love og fótboltabullurnarrúlla sér sígarettur og rífast um
meistaradeildina milli þess sem þeir reyna
við rússnesku barstúlkuna sem dælir í hvert
bjórglasið á fætur öðru. Bullurnar bjóðast til
að sleikja froðuna af fingrum hennar en hún
hristir bara höfuðið og brosir. Maður og kona
um fertugt sitja við borð og rabba saman.
KONA: Ég sat við hliðina á henni í lest-
inni.
MAÐUR: Ha?
KONA: (hátt) Í lestinni.
MAÐUR: Einmitt.
KONA: Hún var nýbúin að missa vinnuna.
MAÐUR: Ég skil.
KONA: Hún er allt of feit.
MAÐUR: (annars hugar) Er það virkilega?
KONA: Svo er hún svo þunglynd.
KONA: Þeir sögðu henni upp.
MAÐUR: (starir út um gluggann) Hún
fæddist í Kansas.
KONA: Er það virkilega?
MAÐUR: Já, en hún flutti þaðan fyrir
löngu síðan.
Konan fær sér sopa af drykknum sínum og
maðurinn kveikir sér í sígarettu. Homeward
Bound með Simon og Garfunkel byrjar að
hljóma í hátalarakerfinu og fótboltabullurnar
sussa á háværan Skota til að heyra Paul
syngja fyrstu línuna í laginu.
PINTERLAND - LEIKÞÁTTUR
BYGGÐUR Á SANNSÖGULEGUM ATBURÐUM
E F T I R J Ó N AT L A J Ó N A S S O N
Höfundur er rithöfundur.