Lesbók Morgunblaðsins - 24.04.2004, Blaðsíða 10

Lesbók Morgunblaðsins - 24.04.2004, Blaðsíða 10
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. APRÍL 2004 Í kvikmynd Waynes Wang, Smoke eða Reyk frá 1994, sem er gerð eftir hand- riti Pauls Auster, er meðal annars lýst sérstökum vinskap miðaldra rithöf- undarins Pauls Benjamin og unglings- stráksins Rashids. Í einu atriðinu eru þeir staddir í bókabúð og eru að spjalla við afgreiðslukonuna þegar pilturinn Rashid segist vera faðir Pauls. Paul bætir við: „Það er satt. Margir halda að ég sé faðir hans. Það er rökrétt ágiskun – þar sem ég er eldri en hann o.s.frv. En í raun og veru er þessu öfugt farið. Hann er faðir minn, og ég er sonur hans.1 Svona viðsnúningur föður-sonar-sambanda hefur verið bandaríska rithöfundinum Paul Auster hugleikinn um langa hríð, og er áber- andi hugðarefni í fyrsta prósaverki hans sem út kom 1982, The Invention of Solitude. Þetta verk skiptist í tvo hluta, ‘Portrait of an In- visible Man’, sem fjallar að mestu um föður Austers, og ‘The Book of Memory’ sem eru minningabrot frá æsku Austers og um fyrstu ár sonar hans, og kom fyrri hlutinn út nýver- ið hjá Bjarti í þýðingu Jóns Karls Helgason- ar, ‘Mynd af ósýnilegum manni’. Ævisaga í sjálfsævisögu Verkið er sjálfsævisögulegt og fjallar um föður Austers, Samuel Auster. Paul Auster lýsir því að nokkurn veginn hans fyrstu við- brögð við að frétta andlát föður síns hafi ver- ið yfirþyrmandi þörf fyrir að skrifa. Þessi sterku viðbrögð byggjast á þeirri sannfær- ingu að faðir hans skilji ekkert eftir sig. Hon- um finnst sú tilhugsun, að faðir hans hverfi sporlaust, óbærileg og skrifin eru því tilraun til að marka hans spor á einhvern hátt. Þetta eru kannski sjálfsögð viðbrögð rithöfundarins við dauðanum, og fjölmargir hafa gripið pennann einmitt við þetta tækifæri. Þannig skrif eru þá ekki einungis um einstaklinginn, heldur beinist athyglin oft á tíðum að sam- bandi höfundarins við foreldrana og í sumum þessara verka eru vel falin fjölskylduleynd- armál afhjúpuð. Þetta á við um verk breska blaðamannsins Blakes Morrison um föður sinn, And When Did You Last See Your Father (1993), sem hlaut gífurlega athygli í Bretlandi þegar hún kom út, og hann skrifaði síðar í svipuðum dúr um móður sína í Things My Mother Never Told Me (2002). Franska skáldkonan Annie Ernaux skrifaði um föður sinn í La Place (1983) móður sína í Une Femme (1987); og austurríski höfundurinn Peter Handke skrifaði um móður sína í Wunschloses Unglück (1972), svo nokkur dæmi séu nefnd. En að skrifa um föður sinn eða móður hlýtur á einhvern hátt að snúa við hefðbundnum valdasamböndum. Því sá sem skrifar hefur að sjálfsögðu vald yfir þeim sem hann skrifar um (þetta skýrir kannski hvers vegna deilur um ævisögur geta verið jafn hatrammar og raun ber vitni). ‘Mynd af ósýnilegum manni’ er samblanda af sjálfsævisögu og ævisögu: í því tekst sögu- maður á við annan mann, reynir að miðla lífs- hlaupi hans og persónuleika, en um leið fjallar verkið stöðugt um Auster sjálfan. Í síðari hluta verksins, ‘The Book of Memory’, tekst Auster enn frekar á við sjálfan sig. Hann skrifar um sig í þriðju persónu, nefnir sig A., og reynir að staðsetja sig sem föður og son, og sem höfund, með því að tengja saman minningar frá bernsku og nýliðna at- burði, bókmenntir, skáld, skrif sín, einsemd, gleymsku og minni. Í sjálfsævisögum takast alltaf á að minnsta kosti tvö tímasvið: tími minningana og tími skrifanna, og er mismunandi vægi gefið hverju sviði. Í ‘Mynd af ósýnilegum manni’ er tími skrifanna fyrirferðarmikill, því að hluta til er formið byggt á formi dagbókar; dag- bókar manns sem fréttir lát föður síns og skráir viðbrögð sín og þá atburði sem fylgja í kjölfarið, en þetta form er brotið upp með stöðugu endurliti til fyrri tíma. Tími skrifanna er ekki síður mikilvægur fyrir þá sök að Auster fjallar í textanum um þá erfiðleika sem fylgja því að skrifa um aðra, því til þess að skrifa um aðra verður maður að þekkja aðra og enginn virðist þekkja föður hans, Samuel Auster. Hann var maður sem tjáði sig lítið, virtist hafa fáar væntingar, óskir eða þrár. Auster reynir að komast að því hvernig á þessu stendur og hvort mögulegt sé að finna hliðar á honum sem útskýri manninn. ‘Hvernig varð þessi maður eins og hann varð?’ – er auðvitað sígilt efni ævisagna. Auster er hins vegar nokkuð viss um að skrif hans muni ekki leysa allar gátur fortíðarinnar og segir á einum stað: „Að viðurkenna frá upphafi að þetta er óvinn- andi vegur.“2 Verkið er því hvorttveggja skrif um föðurinn og hugleiðing um slík skrif. Skrifin eru leit að þekkingu, eina tækið sem höfundinum býðst, en tæki sem færir manni ekki endilega þá niðurstöðu sem maður sæk- ist eftir. Því eins og segir í einkunnarorð- unum sem fengin eru frá Heraklítusi: „Vertu viðbúinn því óvænta þegar þú leitar að sann- leikanum, því að hann er vandfundinn og ráð- gáta þegar þú finnur hann.“ Oft er farin sú þægilega leið í ævisögum að hreinsa til í óreiðu ævi fólks; rykið er dustað kröftuglega úr leyndum skotum, öllu er skol- að vandlega burt sem hvergi passar, slétt er úr hnökrum og misfellum, svo útkoman verði skýr og áferðarfalleg frásögn. En Auster fer ekki þá leið. Hann tínir til ýmiss konar mót- sagnakennd atvik tengd föður sínum og út- skýrir margoft að það sé varla hægt að þekkja aðra: Ég sé núna að sérhver staðreynd er dregin í efa af þeirri næstu, að sérhver hugsun vekur aðra, jafn- gilda, andstæða hugsun. Útilokað er að fullyrða nokk- uð án fyrirvara: hann var góður eða hann var slæm- ur; hann var svona eða hinsegin. Allar eru þessar fullyrðingar sannar. Stundum finnst mér að ég sé að skrifa um þrjá eða fjóra ólíka menn, hver þeirra er einstakur, hver þeirra í mótsögn við alla hina. (97) Hann neitar líka að hægt sé að finna eina merkingu, kjarna, eða rót sem útskýrir allt í fari föður síns, öll þeirra samskipti, alla þeirra fortíð. Þversagnir og mótsagnir und- arlegs lífs fá því óhikað að standa. Því þótt Auster fylgi eftir þrá sinni og þörf og reyni að reisa föður sínum einhvers konar minnisvarða, þá er verkið torvelt og þrátt fyrir þessa knýjandi þörf fyrir að skrifa koma orðin alls ekki af sjálfu sér. Hvernig málar maður mynd af ósýnilegum manni? – leitar maður til skáldskapar til að fylla myndina – eða sættir maður sig við ófullkomna mynd? Auster segir: Ég hef aldrei áður verið eins meðvitaður um gjána sem skilur hugsunina frá skrifunum. Undanfarna daga hefur mér satt að segja fundist að sagan sem ég er að reyna að segja eigi einhvern veginn enga sam- leið með tungumálinu, að hún streitist á móti orð- unum og komi í veg fyrir að ég geti sagt eitthvað sem máli skiptir, og þegar að því kemur að ég eigi að segja það eina sem raunverulega skiptir máli (að því gefnu að það sé til) geti ég ekki sagt það. (50–51) Fyllt upp í þögnina Þeirra samband, samband föður og sonar, er í forgrunni, en þeirra samband einkennd- ist af yfirborðskenndum, síendurteknum samræðum eða þögn, og fjarveru. Auster skoðar þannig eiginleika föður síns mitt í þögn hans, mitt í öllu því sem var ósagt: „Ef þögnin er ein til frásagnar eru þá orð mín ekki dæmd til að verða fánýtt hjal? Á hinn bóginn: Ef það hefði verið eitthvað fyrir utan þögnina hefði ég þá nokkra ástæðu til að tala?“ (31). Það er eins og áður segir ekki bara sú staðreynd að faðir hans er látinn sem fær Auster til að skrifa, það er einnig þörf fyrir að fylla upp í þögnina, þögnina sem hann skildi eftir sig, og þögnina sem ríkti í sambandi þeirra. Því þögnin sem þar ríkti er stöðugt rofin af minningum, þessar minningar eru áleitnar og skjóta sífellt upp kollinum: „Öll þessi litlu myndbrot: óforbetranleg, föst í aurbleytu minninganna, hvorki niðurgrafin né þannig að hægt sé að losa þau fyllilega. Og samt framkallast þau, hvert af öðru, líkt og í leiftri, andartök sem væru annars glötuð að eilífu“ (43). Þessar minningar draga upp mynd af manninum, en mynd sem erfitt er að lýsa í fáum orðum, mynd sem helst ekki stöðug, heldur færist stöðugt undan augnaráði okkar. Auster reynir ólík stílbrögð til að fanga föður sinn, hann rifjar upp einstök atvik og gerir lista yfir hluti sem minna á hann, án þess að útskýra tengslin, á einum stað segir til dæm- is „gullfiskur“ án þess að það sé útskýrt nán- ar. Ljósmyndir sem lykill Auster leitar föður síns víða, í eigum hans, fjölskyldu og ekki síst ljósmyndum þar sem hann leitar að einhverjum sannleika um föður sinn. Honum finnst hann finna föður sinn á ljósmynd sem má sjá framan á bókinni. Þessi mynd er tekin í Atlantic City og sýnir fimm menn sem sitja við borð. Þegar nánar er að gáð kemur í ljós að hér er um sama manninn að ræða sem situr og starir út í tómið, því augnaráð þeirra mætast aldrei. Faðir hans, sem hafði gaman af hrekkjum og brögðum, sem naut skemmtana eins og þeirra sem boð- ið er upp á í Atlantic City, birtist Auster þarna, frá öllum hliðum, en þó óþekkjanleg- ur. Ljósmyndirnar þjóna hins vegar ekki ein- ungis því hlutverki að vera lykill að persónu- leika föðurins, þær virðast líka á einhvern hátt halda honum á lífi. Auster finnst að með- an hann horfi á myndirnar muni faðir hans ekki hverfa: „Þótt hann væri ekki lifandi þá væri hann ekki heldur fyllilega dáinn. Eða öllu heldur, með einhverjum hætti brottrækur, lokaður inni í vídd sem var al- gjörlega ótengd dauðanum, þar sem dauðinn fengi aldrei aðgang“ (22). Hugmyndir og þræði sem sjást í þessu verki má rekja áfram í síðari skáldsögum Austers. Hugmyndarinnar um tilviljun sem velt er upp í þessu verki sér víða stað í síðari verkum, og ekki síst í The Music of Chance (1990) þar sem tilviljunin er miðlæg í flétt- unni og þeim hugmyndum sem eru reifaðar. Brostin tengsl mannsins við umheiminn er víða að finna, t.d. í The Book of Illusions (2002), þar sem kvikmyndagerðarmaður læt- ur sig hverfa og reynir þannig að hafa stjórn á tengslum sínum við umheiminn. Auster hef- ur einnig margoft skrifað um það athæfi að fylgjast með öðrum og hve viðsjárvert það getur verið að reyna að lesa merkingu út úr hegðun fólks, því þar sé stöðugt hætt við mis- túlkun, og hún jafnvel óumflýjanleg, eins og glöggt má sjá í New York-trílógíunni (1985– 1986). Auster heldur föður sínum frá dauð- anum með því að horfa á ljósmyndir af hon- um, og í Leviathan (1992) er einnig fjallað um hvernig augnaráð annarra skapar mann að einhverju leyti. Þar kemur fyrir listakona sem í einu verkefna sinna lætur annað fólk fylgjast með sér. Þessi persóna er reyndar byggð á frönsku listakonunni Sophie Calle sem hefur unnið mikið með þetta fyrirbæri að fylgjast með öðrum. Calle elti eitt sinn bráðókunnugan mann frá París til Feneyja og ljósmyndirnar sem hún tók á því ferðalagi vekja fjölmargar spurningar um hvernig við getum skilið annað fólk með því að fylgjast með því, horfa á það, án þess að það viti af því, algjörlega utan frá. Þá vann hún eitt sinn á hóteli og tók myndir af því sem fólk hafði með sér á hótelherbergjum – þær ljósmyndir fá mann til að giska stöðugt á hvers konar fólk sé á ferð, um leið og maður finnur að ágiskunin hlýtur alltaf að vera röng. Þegar líður undir lok ‘Myndar af ósýni- legum manni’, þá vill Auster ekki klára sög- una: „Ég veit að þegar ég stíg inn í þessa þögn hverfur faðir minn að eilífu“ (103). At- höfnin sjálf, skrifin, halda honum á lífi og þegar þeim lýkur tekur þögnin við. Í seinni hluta The Invention of Solitude er að finna nokkra huggun við þessu, en þar segir að minnið sé sá staður þar sem hlutirnir gerist aftur. Og þar hlýtur faðirinn að eiga aft- urkvæmt. En þrátt fyrir örðugleikana sem eru bundnir skrifum sem þessum og Auster minnir okkur sífellt á, þá má samt segja að hér hafi náðst endanlegur viðsnúningur föð- ur-sonar-sambandsins, því með þessum skrif- um sínum gefur Auster föður sínum nýtt líf, hann bjargar honum frá hvarfi og má segja að faðir hans sé hér upprisinn, hafi risið upp af dauðum á miðilsfundinum sem kápumynd- in minnir óneitanlega á. Orðin sem Auster hefur frá Kierkegaard eiga því einkar vel við, en þar segir: „„en sá sem er reiðubúinn að erfiða fæðir af sér sinn eigin föður““ (108). Heimildir 1 Paul Auster, Smoke and Blue in the Face: Two Films (London: Faber and Faber, 1995), s. 96. 2 Paul Auster, Mynd af ósýnilegum manni, þýð. Jón Karl Helgason (Reykjavík: Bjartur, 2004), s. 31. Í MINNINGU ÓSÝNILEGS FÖÐUR E F T I R G U N N Þ Ó R U N N I G U Ð M U N D S D Ó T T U R Með því að skrifa endurminningar um föður sinn og sjálfsævisöguleg brot gefur Paul Auster föður sínum nýtt líf, hann bjargar honum frá hvarfi, segir í þessari grein um bókina Mynd af ósýnilegum manni sem er nýútkomin þýðing á fyrri hluta fyrsta prósaverks Austers frá 1982 og fjallar um látinn föður hans. „Má segja að faðir Austers sé hér upprisinn, hafi risið upp af dauðum á miðilsfundinum sem kápumyndin minnir óneitanlega á.“ Höfundur er doktor í bókmenntafræði en ritgerð hennar fjallaði meðal annars um umrætt verk Pauls Auster en ritgerðin nefnist Borderlines: Autobio- graphy and Fiction in Postmodern Life Writing og kom út í fyrra.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.