Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2005, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 26. febrúar 2005 | 3
V
ið vorum einhvers staðar ná-
lægt Barstow á jaðri eyði-
merkurinnar þegar eiturlyfin
byrjuðu að virka.“ Svona
hefst frægasta ritverk Hunt-
ers S. Thompson, Fear and
Loathing in Las Vegas (Vá og viðbjóður í
Las Vegas, 1972), sem er í senn eitt ein-
kennilegasta, eftirminnilegasta og fyndn-
asta bókmenntaverk und-
anfarinna áratuga.
Skáldsagan bar öll þau ein-
kenni sem gerðu höfund
hennar að fánabera nýrrar
kynslóðar í blaðamennsku og skriftum á
öndverðum áttunda áratugnum.
Skrif Hunters Thompson brutu sér leið
inn í almenningsvitundina með sprengi-
krafti, hann lýsti ekki einvörðungu því sem
fyrir augu bar heldur skók hann og end-
urmótaði menningar- og fjölmiðlalandslagið.
Thompson var rannsóknarblaðamaður og
víst má segja að hann hafi ávallt verið með
ákveðin og afmörkuð viðfangsefni í sigtinu,
líkt og rannsóknarblaðamönnum sæmir. Það
sem jafnan kom þó á óvart var að meint
viðfangsefni átti það gjarnan til að hverfa
snemma út úr myndinni og eftir stóð höf-
undurinn sjálfur með sitt hafurtask, en það
var einmitt þegar hann var búinn að stinga
efnið af sem hafist var handa fyrir alvöru.
Þannig varð áðurnefnd bók, Vá og við-
bjóður, til sem röð blaðagreina fyrir banda-
ríska tónlistartímaritið Rolling Stone um
mótorhjólamót í Las Vegas, sem og lýsing á
samkundu saksóknara í sömu borg. Þeir
sem hafa lesið bókina vita hins vegar mæta
vel að hvorugt kemur við sögu svo nokkru
nemi.
Í endanlegri útgáfu hefur Hunter tekið
sér dul- eða listamannsnafnið Raoul Duke
og í fylgd með Duke er lögfræðingurinn Dr.
Gonzo, en sá síðarnefndi er betur þekktur
sem Oscar Zeta Acosta, höfundur hinnar
kostulegu Adventures of a Brown Buffalo
(Ævintýri brúns buffalós), verks sem að
mörgu leyti gefur skrifum Thompsons lítið
eftir.
Saman ferðast þeir félagar í gegnum
frumskóg gleðiborgarinnar með kaldhæðni,
eiturlyf og sígarettur að vopni í leit að –
hverju? Erfitt er að svara þeirri spurningu.
Markmiðið virðist á köflum óljóst í huga
þeirra sjálfra.
Sennilega mætti þó halda því fram að við-
fang leitarinnar sé einhvers konar minn-
isvarði eða teikn um sálarlíf þjóðar. Það
sem þeir finna hins vegar í Las Vegas er
hræ bandaríska draumsins – alls þess sem
ung kynslóð áratug fyrr hafði vonað að væri
innan seilingar hefur beðið skipbrot,
brostnar vonir eru hlutgerðar á af-
skræmdan hátt í díónýsku karnívali eyði-
merkurborgarinnar.
Í raun má segja að Vá og viðbjóður í Las
Vegas sé endurgerð harmleiksins um Tít-
anik nema í þetta skipti er sviðið þurrblásin
eyðimörk. Þannig er bókin uppgjör við
drauma ’68-kynslóðarinnar, tregafull upp-
talning á gagnslausri arfleifð nýliðins ára-
tugar, skrifuð í skugga nixonískrar hugsýki.
Enda þótt bókin sé einstaklega fyndin er
hún líka tregablandin, í raun er hún eins
konar útfararsálmur um tímabil ungæð-
islegra hugsjóna.
Ný blaðamennska
Hunter S. Thompson skrifaði alltaf um
sjálfan sig. Í blaðagreinunum var hann allt-
af aðalpersónan, engin tilraun var gerð til
þess að vera hlutlaus, vitund áhorfandans –
sem stundum var líka þátttakandi – var
flaggað.
En þannig átti Thompson ásamt vini sín-
um Tom Wolfe heiðurinn af nýrri tegund
blaðamennsku sem síðar einmitt fékk hið
ófrumlega nafn „nýja blaðamennskan“.
Segja má að Heisenberg-lögmálið hafi feng-
ið að leika lausum hala í aðferðafræði þessa
nýja skóla í blaðamennsku, en samkvæmt
lögmálinu mun atferli rannsóknarinnar,
áhorfið eða mælingin, hafa áhrif á sjálfa
niðurstöðuna. Þannig störfuðu þessir ágætu
menn líka – blönduðu sér í framrás atburða
og lýstu þeim síðan á afar huglægan máta.
Áhrif Thompsons voru umtalsverð – starf
blaðamannsins varð aftur svalt og ný kyn-
slóð blaðamanna óx úr grasi sem mætti á
borgarnefndarfundi í bermúdabol og með
sólgleraugu. Thompson lagði, með öðrum
orðum, til atlögu við þá yfirlætislegu hræsni
sem víða réð ríkjum í „alvarlegri“ blaða-
mennsku. Hræsni sem gerði jafnvel hæf-
ustu blaðamönnum fært að leiða hjá sér fíl-
inn í herberginu, lýsa allsbera keisaranum
sem fullklæddum. Hugleysið sem svo oft
dulbýr sig sem hlutleysi.
En mikilvægi Thompsons í annálum
bandarískrar blaðamennsku er ekki ein-
vörðungu reist á grunni hinnar svokölluðu
„nýju blaðamennsku“. Framlag hans fólst
einnig í að búa til ákveðna undirgrein sem
kennd er við „gonzó“-blaðamennsku, og er
þar sérstaklega vísað til hneigðar Thomp-
sons til að neyta sterkra eiturlyfja, en áhugi
hans á slíkum efnum er óumdeildur, og nota
þá skekktu skynjun sem af þeim hlýst sem
einkonar myndhverfingu fyrir þann an-
kannalega veruleika sem hann sá í kringum
sig og reyndi eftir bestu getu að miðla.
Enginn þarf þó að efast um að Thompson
hafi tekið starf sitt og vettvang alvarlega.
Bók hans Fear and Loathing on the
Campaign Trail ’72 (Vá og viðbjóður í kosn-
ingabaráttunni ’72; 1973) er enn einhver
mikilfenglegasta lýsing sem völ er á þegar
að kosningabaráttu Nixons kemur, og þótti
mörgum aðdáendum fyrri bókarinnar um
Vá og viðbjóð nóg um smámunasemina,
reglufestuna og stafkrókssemina sem ræður
ríkjum í þessu verki. Bókin var þó í eðli
sínu „gonzó“-blaðamennska og hefur lýsing
Thompsons á Nixon sem „varúlfinum í okk-
ur öllum“ orðið fleyg.
Litríkan blaðamannaferil sinn hóf
Thompson þó sem íþróttafréttaritari í flug-
hernum. Þetta var á ofanverðum sjöunda
áratugnum og getur vart talist vísir að því
sem síðar kom, nema kannski því að nú
allra síðustu ár starfaði Thompson sem
dálkahöfundur fyrir ESPN-íþróttaveldið.
Það var hins vegar ekki fyrr en Carey
McWilliams, ritstjóri bandaríska tímaritsins
The Nation, réð hann til að skrifa greina-
flokk um mótorhjólagengið Hell’s Angels
um miðjan sjöunda áratuginn að Thompson
fann bæði röddina og vettvanginn sem gerði
hann frægan.
Thompson fannst þetta vera spennandi
hugmynd og tók verkefnið að sér á sinn
einstaka hátt. Í meira en ár keyrði hann á
mótorhjóli með vítisgenginu upp og niður
Kaliforníuríki og skrifaði svo grein sem
birtist í tímaritinu í maí árið 1965. Greinin
lýsti taumlausu líferni mótórhjólaklíkunnar,
svakalegum hópfundnum þeirra, orgíum og
ofbeldi. Hann lýsti lífsstíl sem á þessum
tíma var almenningi ókunnur, og hann gerði
það í hálfgerðum dómsdagstón: „Þetta er
upphafið að framtíð sem ekkert í sögu okk-
ar hefur búið okkur undir,“ vítisenglarnir
voru ógnandi en líka spennandi, dálítið eins
og prósastíll Thompsons átti eftir að verða.
Flestir ummælendur um Thompson halda
því fram að „gonzó“-stíllinn hafi ekki verið
kominn til sögunnar þegar hann skrifaði
greinina, né bókina sem fylgdi á hæla
blaðagreinarinnar, Hell’s Angels: A Strange
and Terrible Saga (Vítisenglarnir: Ein-
kennileg og hræðileg saga, 1966). Bókin
náði hins vegar metsölu og varð um alllangt
skeið kennslubók í félagsfræði. Thompson
var orðinn frægur.
Samkvæmt goðsögunni fæddist „gonzó“-
stíllinn þegar Thompson var morgun einn
staddur inni á hótelherbergi, þurrausinn frá
því kvöldið áður, og þurfti að skila inn
grein. Ritstjórnin var með blóðbragð í
munninum og á hælunum á honum en hann
hafði ekkert í höndunum. Í stað þess að
skila engu byrjaði hann að rífa blaðsíður úr
glósubókinni sinni og faxaði þær til útgef-
anda, þess fullviss að þetta væru endalok
ferils hans sem blaðamanns. En svo reynd-
ist ekki. Þess í stað var um byltingu að
ræða – „persónulegur“ stíllinn féll les-
endum í geð og höfundurinn hafði fundið
sitt persónulega form.
Ímyndin og veruleikinn
Með krús af brennivíni í annarri hendi og
skotvopn í hinni: Þegar árin liðu varð þetta
ímyndin sem ríkti um Thompson. Þrátt fyr-
ir að hafa skrifað um tuttugu bækur, þar á
meðal frábæra sjálfsævisögu, Kingdom of
Fear (Konungsríki óttans), yfirbugaði
ímyndin inntakið, skilaboðin: sögur af hegð-
un, lífi og fleygum setningum Thompsons
gengu manna á milli, hann var orðinn goð-
sögn í lifanda lífi, en áhuginn fyrir því sem
hann skrifaði fór minnkandi.
Ýmsar ástæður eru vafalaust fyrir því að
hann dró sig smám saman í hlé, en áhugi
fyrir Thompson var endurvakinn seint á tí-
unda áratugnum þegar Terry Gilliam kvik-
myndaði áðurnefnda skáldsögu um Vá og
viðbjóð í Las Vegas. Hafði Thompson þá
þegar verið lagaður að hvíta tjaldinu, en
það var í kvikmyndinni Where the Buffalo
Roam (Þar sem buffalóarnir bíta) og túlkaði
Bill Murray þar skáldið.
Enda þótt sjálfsvíg veki jafnan spurn-
ingar kvaddi Thompson heiminn á skáldleg-
an máta. Þegar hann var ungur rithöfundur
æfði hann sig með því að skrifa upp bækur
Ernests Hemingways og líkt og bókmennta-
leg fyrirmynd hans dró hann sig í hlé þegar
honum fannst stundin vera rétt.
Öfgar í Ameríku
Bandaríski rithöfundurinn og blaðamað-
urinn Hunter S. Thompson svipti sig lífi á
sveitabýli sínu fyrir utan Aspen í Colorado-
ríki í Bandaríkjunum síðastliðinn sunnudag.
Hann var 67 ára gamall og hafði um nokkurt
skeið átt við heilsuleysi að stríða. Thomp-
sons er nú minnst víða um heim enda um
einn litríkasta persónuleika bandarískra
bókmennta að ræða.
Eftir Björn Þór
Vilhjálmsson
vilhjalmsson@
wisc.edu
Höfundur stundar doktorsnám í
bókmenntum í Bandaríkjunum.
Reuters
Hunter S. Thompson „Thompson, með öðrum orðum, lagði til atlögu við þá yfirlætislegu hræsni sem víða réð ríkjum í „alvarlegri“ blaðamennsku. Hræsni
sem gerði jafnvel hæfustu blaðamönnum fært að leiða hjá sér fílinn í herberginu, lýsa allsbera keisaranum sem fullklæddum.“