Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2005, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 26. febrúar 2005
M
ikil er hún, myndgátan sem þú hefur
burðast með í gegnum lífið“ (65) segir
Friðrik B. Friðjónsson við nýlátinn
hálfvitann, Öbbu hina asíatísku. Öll
koma þau fyrir í verðlaunasögunni
Skugga-Baldri: myndgátan, Friðrik
og Abba, auk auðvitað Skugga-
Baldurs sjálfs. Myndgátan reynist
bera latneskar áritanir eftir Óvidíus, höfund Myndbreyting-
anna. Önnur fjallar um myndbreytingar: „Allt breytist – ekkert
hverfur“ (68) en hin segir: „Sú byrði er létt sem vel er borin“
(73). Áritanirnar spegla á áhugaverðan hátt efni sögunnar, sem
einmitt fjallar öðrum þræði um myndbreytingar og byrðar
mannfólksins.
Árituðu myndgátuna má einnig skoða í samhengi við höfund-
arverk Sjóns og leik hans með myndir og orð, samspil og
árekstra. Áhrif súrrealismans birtast einmitt í myndmálinu, en
eitt af því sem súrrealískir listamenn fögnuðu voru óvæntir
fundir ólíkra hluta í ólíklegu rými sem sköpuðu tilfinningu ein-
kennileika, gáfu til kynna hugmynd um annan veruleika. Súr-
realisminn er hið myndglaða leiðarljós Sjóns þegar hann byrjar
að smíða ljóð, sextán ára gefur hann út ljóðabókina Sýnir (1978)
fulla af ungæðislegu og skemmtilegu myndmáli: „Hvert stefn-
ir?“ segir í ljóðinu Sýnir III, „ég geng eftir glerbrúnni“. Mörkin
milli veruleika og fantasíu, draums, eða kannski frekar einhvers
annars veruleika eru strax skáldinu hugleikin og það skemmti-
lega er að þessi annar veruleiki – súrrealisma, fantasíu – er allt-
af innan seilingar í ljóðunum:
leggur aðra höndina á glervegginn stundum finnur hann fyrir fiskunum í
gegn og þá kitlar hann í lófann undan sporðakastinu og svo stendur
hann upp og gengur að glerveggnum og
(Svefnrof 1980)
Hér er lesandanum boðið yfir glerbrúna með skáldinu og það
þarf sterkar taugar til að finna ekki fyrir iðandi fiskunum í lóf-
anum.
„you don’t have to speak“
Það er þó ekki endilega súrrealisminn sem er mér minnisstæður
úr þessum fyrstu ljóðum Sjóns, heldur miklu frekar erótíkin,
ljóðin, sérstaklega frá og með Hvernig elskar maður hendur?
(með Matthíasi Magnússyni, 1981), eru löðrandi í heillandi eró-
tík sem tekur tungumálið yfir: „Nú duga nefnilega ekki lengur
orð“ segir í Sjónhverfingabókinni (1983), „einsog höfuð, bíll,
maríufiskur, / japanslilja, vegur, nótt, reykelsi, / tjörn, losti,
jakkaföt, tónlist“:
Nú vil ég ganga á þér
og hljóðin sem berast
þegar iljar mínar og hörund þitt
leika teningaspil
Það (h)ljóð ætlar ljóðmælandi að tileinka sér og hrópa á eftir
þeirri sem ávörpuð er þegar hún siglir frá honum á „gömlu
sendibréfi“. Það er rómantík í þessu ljóði (gamla sendibréfið,
ástarbréf?), vissulega, en fyrst og fremst birtist hér tilfinning
fyrir snertingu, samhljóm sem einkennir erótík skáldsins Sjóns.
„Hver er orðinn að glerveru?„ spyr skáldið í ljóði í Hvernig elsk-
ar maður hendur?: „Inni í höfðinu titra konubrjóst / marmarinn
snertir þau varlega / með rökum augnakrókum og gagnaugum.“
Myndmál augna er áberandi í gegnum ljóðin, ekki aðeins til-
vísun til höfundarnafns Sjóns heldur einnig til nóvellu Georges
Batailles, þess er mest skrifaði um erótík, eftir að hafa skrifað
hina erótísku klámSögu augans (1928).
Volgt gler
„Þá eru konurnar úr volgu gleri“ segir í ljóðinu Dagur og nótt
(Reiðhjól blinda mannsins 1982) og það skemmtilega er að það
er eins og það sé gler á milli þessara fyrstu ljóðabóka og fyrstu
skáldsögunnar, Stálnótt (1987). Myndmálið er það sem sést í
gegnum glerið, en fyrir utan augnamyndmálið og erótíkina er
sjávarmyndmál áberandi á báðum stöðum. Þetta spilar svo sam-
an á heillandi mótsagnakenndan hátt, kalt og heitt, kaldur sjór
og svalt glerið (marmarinn), í gegnum það horfa heit augun – er
það furða að glerið volgni. Þetta er auðvitað sýn gægisins, þess
sem horfir inn, utanfrá, en með því að tefla fram þessum mót-
sögnum skapar Sjón þá tilfinningu að það sé sjálft augnaráðið
sem hefur tekið yfir, heit augun bræða sig gegnum glerið, fjar-
lægðin minnkar, veggurinn opnast undan augnaráði Önnunnar í
Stálnótt (90). Seinna mola setningar veggi í því sem er líklega
minn uppáhaldsbókmenntatexti, lokakaflinn í Stálnótt.
Stálnóttin hefst á því að við sjáum eitthvað, greinum dökka
„þúst á hafsbotni“. Þústin reynist bíll Johnnys Triumphs, hann
rennir uppí fjöru og ekur í átt til borgarinnar að blýmúr sem
skýlir afleiðingum kjarnorkuslyss, og skilur eftir þar fyrir innan
fjögur rjúkandi egg sem togast og teygjast uns þau taka á sig
leðurklæddar mannsmyndir. Djöflarnir úr eggjunum leita uppi
fjögur ungmenni: Jonnann, Finninn, Dísuna og Önnuna. Les-
andinn er gerður að áhorfanda atburða sögunnar, augnamynd-
málið er stöðugt og hlaðið erótík. Erótíkin er síðan hlaðin hryll-
ingi: „hákarl syndir inn í ljósgeislann. Ekillinn snarhemlar og
það fer um hann ljúfur hrollur: Augnablikið sem andlit dýrsins
var aðeins sentimetrum frá hans kveikti minningar um löngu
liðinn tíma“ (13). Johnny Triumph nemur staðar og rifjar upp
skemmtilega oddhvassan ástafund.
Þráður úr rauðu efni
Í Engli pípuhatti og jarðarberi (1989) víkur hinn kantaði stíll
Stálnæturinnar fyrir (almennt) mun ljúfari texta, sögu, um
drenginn Stein sem einn góðan veðurdag fer niður á strönd með
englinum sínum, stúlkunni sinni, í bæ þar sem jarðarberjatré
vaxa og ilma. En í sögunni er annar heimur samhliða þeim
bjarta, skuggaheimur, þar leiðir skuggi með pípuhatt Stein inn í
súrrealískan heim og þar eru jarðarber blóð og tákn uppreisnar.
Aftur birtist þessi glerveggur, eða glerbrú, þarsem Steinn og
Skugginn horfa inn í heim hversdagsleikans (sem er þó ekki
hversdagslegur), og þótt Steinninn þar sjái aldrei almennilega
inn í skuggaheiminn, þá birtast honum ýmsar vísbendingar um
tilvist hans. Og aftur sjáum við myndmál ljóðanna gegnum gler-
ið: „Dagar eins og hljómfagur skuggi / á vegg yfir heitum vatna-
fiskum“ segir í ljóðinu Upprifjun úr Reiðhjóli blinda mannsins
og í sama ljóði er línan: „Dagar eins og hreistraður þráður / í
rauðu efni í kjól“, en rauður þráður er einmitt leiðarhnoða
Steins í skuggaheiminum.
En hvað eigum við að halda um skuggaheiminn? Hann er
greinilega heimur óróans, óreiðunnar, jafnvel ofbeldisins. Hér
er uppreisn, sem virðist beinast jafnt að hinum borgaralegu
gildum sem hugmyndum okkar um veruleikann – bakvið glerið/
spegilinn er annar heimur, undirheimur eða skuggaheimur sem
við viljum ekki vita af og reynum að hafna. Skáldsagan Engill
pípuhattur og jarðarber birtir því líklegast á hvað skýrastan
hátt þau átök sem eiga sér stöðugt stað í skáldskap Sjóns, átök
milli hugmynda okkar um hvað er veruleiki og hvað ekki, átök
sem endurspegla síðan hugmyndir okkar um veruleikann,
hvernig við mótum hann úr því sem við erum tilbúin að sam-
þykkja og því sem okkur finnst þægilegra að ýta til hliðar.
„Fiskarnir streyma úr líkama hússins“
Einhvernveginn er sjávarmyndmálið („one breath away from
mother oceania“, Björk, Oceania, texti Sjóns) mér efst í huga
þegar ég hugsa til ljóðabókarinnar Ég man ekki eitthvað um
skýin, þó líklega ætti ég að beina sjónum mínum meira til him-
ins: „himinninn vekur mig / með höggi / milli augnanna“ segir í
ljóðinu (ferja) (og farþegi), en sjáiði til, þarna er ljóðmælandi
samt úti á sjó. Þetta er elegant ljóðabók, fáguð og fægð – eins og
titlarnir sem ramma ljóðin inn gefa til kynna, en samt svo
dásamlega villugjörn, enda segir ljóðmælandi (café selsíus): „ég
er með götukort / og get verið viss um að villast.“ Ein af þessum
línum sem hver einasti ferðalangur hlýtur að hafa upplifað á eig-
in líkama í óþekktri borg. Í öðru ljóði, „(vetrarprinsinn horfir á
hérann) (hérinn horfir á vetrarprinsinn)“, er ljóðmælandi „í
djúpinu / með djúpverðinum / smokkfiskar skjótast / um líkam-
ann“. Aftur erum við minnt á þessa ólýsanlegu tilfinningu ein-
hverrar ókennilegrar snertingar, sem kannski tilheyrir nóttinni:
í Góða nótt (Reiðhjól blinda mannsins); „verpa klukkurnar gler-
augum á stólseturnar á meðan við sofum“. Og með þessi gler-
augu getur lesandi verið viss um að lenda í dásamlegum villum.
„Upphafið að nýjum tímum í bókmenntum heimsins“
Ég hef áður velt því fyrir mér hvort hér megi sjá ákveðin skil í
höfundarverki Sjóns. Ljóðin og skáldsögurnar hingað til hafa
einkennst af leik með myndmál og áhrifavalda, en með skáldsög-
unni Augu þín sáu mig (1994) verður úrvinnslan úr öðrum text-
um mun markvissari og er komin meira uppá yfirborðið.
Sagan gerist í smáþorpinu Kükenstadt, en þar birtist hungr-
aður flóttamaður með leirklump í hattöskju. Flóttamanninum,
Löwe að nafni, er komið fyrir á gistiheimili og með hjálp þjón-
ustustúlkunnar Marie-Sophie mótar hann barn úr leirklump-
inum og saman gefa þau því líf. Viðfangsefni skáldsögunnar er
gyðingleg goðsaga um góleminn, gervimann sem mótaður var úr
leir og lífgaður með tungumáli, bókstöfum og orðum, nánar til-
tekið bókstöfum hebreska stafrófsins. Góleminn er goðsagna-
og þjóðsagnavera, frægasta útgáfan er frá sextándu öld og ger-
ist í Prag, en þá var leirkarl lífgaður af rabbía að nafni Löwe.
Fyrir utan þessa þjóðsögu kallast Augu þín sáu mig á við
skáldverk af ýmsu tagi, kvikmyndir og aðrar þjóðsögur sem
tengjast viðfangsefninu á misljósan hátt. Sumt eru sögur af
gervimennum, annað sögur frá Prag: á einum stað hittum við
fyrir sætabrauðskarla, þeir misbjóða velsæmi eldabuskunnar á
hótelinu:
Deigið dansaði á borðinu, hófst á loft og skall niður, snerist, tognaði og
þéttist, eins og ólmur krakkagrislingur sem vill ekki láta skipta á sér. Og
eldabuskan var öll á valdi deigsins, mikilfenglegur búkur hennar hristist og
skalf, allt frá smáum fótunum sem tóku snögg dansspor undir borðinu til
undirhökunnar sem belgdist út og dróst saman í samræmi við upptök
hreyfingarinnar – deigið. (33)
Hér höfum við dýrlega erótík, líkamleika hins mikla móðurlík-
ama sem mótar menn úr deigi sínu – og bakar. Þetta líflega deig
endurspeglar leir gólembarnsins sem einnig er lífgað í miklum
hita, mótað úr „lifandi formleysu“ (37).
Augu þín sáu mig er fyrsta bókin í þrennu (sú þriðja enn
ófædd), framhaldið, Með titrandi tár: Glæpasaga (2001), birtist
einum sjö árum síðar. Leo Löwe, sem í lok Augnanna er kominn
á skip sem stímir á Ísland, er sestur hér að og strax búinn að
flækja sig í ýmislegt vafasamt, það er að segja viðskipti með frí-
merki. Í hattöskju ber hann leirbarnið sitt en til að lífga það þarf
hann að finna hringinn sem hann borgaði farið með, gullhring-
inn sem mennirnir tveir sem birtust í káetudyrum hans í upphafi
ferðar brutu í tvennt og skiptu þannig milli sín. Þeir reynast
vera tvíburar, annar er frímerkjasali og hinn þingvörður, báðir
nokkuð vafasamir. Sem betur fer hittir Leó þó einnig gott fólk,
rússneskan njósnara og bandarískan djassista, sem aðstoða
hann eftir mætti. Hér er magn af litskrúðugum persónum og
rjúkandi húmor, auk næmrar og lýsandi úttektar á Íslend-
ingnum í ýmsum útgáfum. Allt þetta fléttast saman í stuttum
myndskeiðum sem jafnframt gefa sterka og skýra heildarmynd.
„Geðbilaði drengurinn kemur reglu á hlutina“
Milli skáldsagnanna tveggja stendur ljóðabókin Myrkar fígúrur
(1998). Líkt og Augu þín sáu mig ber bókin þess vitni að eitthvað
mikið er að gerast í skáldskap Sjóns, þótt vissulega megi enn
greina höfundareinkenni hins unga súrrealista, þá hefur orðið
hér einhver breyting á takti. Meira er um frásögur, vissulega
draumkenndar og ævintýralegar, en hvorki eins æsingslegar og
í fyrstu ljóðabókunum, né eins fágaðar og í Skýjunum. Ljóðið
„upphefð“ lýsir þessu vel:
þér hæfa hvorki ljóð né skáldsaga
aðeins söluvænn bókartitill:
geðbilaði drengurinn kemur reglu á hlutina
bókina skrifa ég ekki
en les samt fyrir börn á kvöldin
flissandi eins og þú á góðri stundu
Sjón
Gegnum glerið „Og aftur sjáum við myndmál ljóðanna gegnum glerið: „Dagar eins og hljómfagur skuggi / á vegg yfir heitum vatnafiskum“ …
Af skáldum og
skuggaböldrum