Morgunblaðið - 17.12.2006, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. DESEMBER 2006 41
Sovétríkjanna. Alveg sérstaklega hafði valdaránið
í Prag árið áður, 1948, haft varanleg og djúpstæð
áhrif á þá, sem fylgdust með úr fjarlægð.
Atburðirnir á Austurvelli 30. marz 1949 höfðu
varanleg áhrif á þá, sem þar komu við sögu. Það
var ofarlega í huga þeirra eftir það að slíkir at-
burðir gætu endurtekið sig. Upp úr 1960 var lögð
mikil vinna í það í höfuðstöðvum Sjálfstæðis-
flokksins í Valhöll við Suðurgötu að koma á fót
nýju varaliði á borð við það, sem kallað var út til
þess að verja Alþingishúsið í lok marz 1949. Þar
var nafngreindum einstaklingum skipað í flokka,
sem starfa skyldu undir stjórn tiltekinna einstak-
linga. Skýringin, sem gefin var þeim, sem að þess-
ari vinnu stóðu, var sú, að stjórnvöld óttuðust átök
á vinnumarkaði, sem orðið höfðu ofbeldisfull
nokkrum árum áður. Líklegra er þó, að forystu-
menn ríkisstjórnarinnar á þeim tíma hafi haft
áhyggjur af því, að samningar við Breta um 12
mílna lögsöguna, sem voru í aðsigi gætu fram-
kallað svipuð átök og 1949 enda landhelgismálið
mikið tilfinningamál. Þessar varúðarráðstafanir
urðu aldrei annað en nöfn á blaði en minnisstæð
þeim, sem tóku þátt í þessum undirbúningi.
Atburðirnir á Austurvelli 1949, ofbeldisaðgerðir
í verkföllum á miðjum sjötta áratugnum o.fl. urðu
þess valdandi, að þeir, sem stjórnuðu landinu upp
úr 1960, töldu sig verða að vera viðbúnir öllu hinu
versta. Þetta andrúmsloft kalda stríðsins er
ástæðan fyrir því að gripið var til símahlerana í ör-
yggisskyni.
Það er út af fyrir sig aldrei hægt að útskýra fyr-
ir síðari tíma kynslóðum hvers vegna menn gerðu
eitt og annað fyrr á tímum, sem getur verið illskilj-
anlegt löngu síðar. Hvaða skýringar eru á því, að
býsna stór hópur Íslendinga studdi stjórnarhætti
Jóseps Stalíns í Sovétríkjunum á sínum tíma, þeg-
ar 10 milljónir Úkraínumanna voru sveltar í hel
svo að dæmi sé tekið og tugir milljóna drepnar í
ógeðslegum ofsóknum? Svo lesa menn leiðara
Þjóðviljans daginn eftir að upplýst var um dauða
Stalíns, um mannvininn mikla Jósep Stalín! Skýr-
ingin var sú, að þeir trúðu ekki sögum um ofbeld-
isverk Stalíns og trúðu því í einlægni að sósíalism-
inn myndi skapa betra mannlíf í veröldinni.
Það er ósköp skiljanlegt að Ragnar Arnalds,
fyrrum þingmaður og ráðherra, eigi erfitt með að
skilja að sími hans var hleraður. Í augum þeirra,
sem óskuðu eftir hlerun á síma hans á þessum ár-
um, var hann einn helzti forystumaður nýrrar
kynslóðar, sem barðist gegn aðild Íslands að
Atlantshafsbandalaginu og varnarsamningnum
við Bandaríkin. Og þeir spurðu sig alltaf, hvort
hann og skoðanabræður hans myndu grípa til
sömu aðgerða og skoðanabræður hans höfðu gert
áratug áður. Ekki sízt í ljósi þess, að sumir þeirra,
sem tóku þátt í árásinni á þinghúsið 1949, voru
samstarfsmenn hans í Friðlýstu landi.
Kaflar í bók Ásgeirs Péturssonar, sem hér hef-
ur verið vitnað til, lýsa þessu andrúmslofti mjög
vel og hvers vegna gripið var til svo óvenjulegra
ráðstafana sem símahlerana á þessum árum. Þess
vegna er þessi bók holl lesning fyrir þá, sem á ann-
að borð hafa áhuga á að kynna sér bakgrunn þess-
ara ákvarðana og rökin, sem þar liggja að baki.
Á Morgunblaðinu
F
róðlegt er að lesa lýsingu Ásgeirs
Péturssonar á stuttri veru hans á
Morgunblaðinu fyrir meira en
hálfri öld, þegar hann var ráðinn
þingfréttaritari blaðsins. Hann
segir m.a.:
„Þingið var ekki tekið til starfa eftir jólafrí, þeg-
ar ég byrjaði. Varð það til þess, að ég sinnti ýms-
um almennum fréttum, tók viðtöl við fólk og kann-
aði einhver mál, sem til stóð að blaðið gerði skil.
Vann ég þá talsvert undir stjórn Valtýs Stefáns-
sonar, ritstjóra. Féll mér mjög vel að vinna með
honum. Hann var sanngjarn maður og afar starf-
samur og var því tilvalið tækifæri að læra af hon-
um, hvernig blöð eru undirbúin, efnið valið og
komið áleiðis í prentun. Valtýr var kunnur fyrir af-
bragðsgóð viðtöl við fólk og man ég að eitt fyrsta
verkefni, sem hann fól mér var að fara suður með
sjó og taka viðtal við mann, sem var að hefja nýja
aðferð við fiskvinnslu … Ég þekkti Valtý lítið eitt
frá æskuárum mínum og heyrði stundum af hon-
um heima hjá mér, því þeir voru bekkjarbræður
og samstúdentar 1911, faðir minn og hann. En
þeir voru líka vinir og samherjar í stjórnmálabar-
áttunni. Átökin í þeirri baráttu voru þá oft rætin.
Andstæðingar Valtýs létu sér ekki nægja að veit-
ast að stefnu hans og skoðunum, heldur var líka
ráðist á persónu hans, borið á hann þekkingarleysi
og farið háðulegum orðum um ritstíl hans. Vissu-
lega barði Valtýr frá sér en hirti oft ekki um að
svara því, sem honum fannst vera skítkast.“
Síðan segir Ásgeir: „Ég get sagt það um þing-
fréttaritarastarf mitt, að ég reyndi að segja þær
fréttir í Morgunblaðinu á sæmilega óhlutdrægan
hátt. En það var þó ekki fyrr en síðar að þessi
fréttaþáttur varð til fyrirmyndar. Það var þegar
Þór Vilhjálmsson, síðar hæstaréttardómari, var
þingfréttaritari Morgunblaðsins. Þór gerði þing-
fréttirnar þannig úr garði, að hann var bæði gagn-
orður og óhlutdrægur. Ég fagnaði þessu og nefndi
það við Bjarna Benediktsson, sem þá var ritstjóri
blaðsins. Hann var ánægður með starfshætti Þórs
og taldi þá til bóta fyrir blaðið.“
Yfirsýn
Þ
að er fengur að minningarþáttum
Ásgeirs Péturssonar. Hann hefur
mikla yfirsýn yfir helztu stjórn-
málaatburði 20. aldarinnar, bæði
vegna beinnar aðildar að sumum
þeirra eins og hér hefur verið rakið
en einnig vegna náinna tengsla hans við helztu
sögupersónur.
Samtímasagan er ýmist skrifuð af þeim, sem við
sögu komu eða öðrum sem fylgdust með úr mikilli
nálægð svo og af ungum sagnfræðingum, sem
byggja ekki sízt á skjölum og öðrum skriflegum
heimildum um liðna tíð.
Þegar upp er staðið er fróðlegt að kynnast þess-
ari sögu frá ýmsum sjónarhólum. Má sem dæmi
nefna bók Solveigar Einarsdóttur um föður henn-
ar Einar Olgeirsson, þar sem fjallað er um þjóð-
félagsatburði þessara tíma með allt öðrum hætti
en Ásgeir Pétursson gerir í sinni bók.
En smátt og smátt verður til heildarmynd, sem
gagnlegt er og nauðsynlegt fyrir nýjar kynslóðir
að kynnast vilji þær á annað borð skilja sjónarmið
og gerðir þeirra, sem á undan fóru.
» Þessi lýsing Ásgeirs Péturssonar á aðdraganda atburðannaá Austurvelli 30. marz 1949 og þeim umræðum, sem fram
fóru á milli manna, sem báru ábyrgð á landstjórninni, en Ólafur
Thors var einn þeirra manna, er upplýsandi fyrir nýjar kyn-
slóðir, sem ekki þekkja þessa tíma af eigin raun.
rbréf
Morgunblaðið/RAX