Náttúrufræðingurinn - 1942, Blaðsíða 40

84
NÁTT ÚRU FR ÆÐING U RINN
Gossprungur eru ínjög algengar liér á landi. En síöan á isöld
hefur ekki ijlaðizt upp vernlegt fjall á neinni þeirra, að Heklu
undantekinni. Til þess er of skammt um liöið. En margendurtekin
sprungugos, eins og t. d. Skaftáreldarnir eða sprungugosin hér á
Reykjanessltaga, myndu, er til lengdar léti, láta eflir sig smíði,
sem ekki væri ósvipuð Heklu.
4) Hraungúlar myndast jafnan úr súru eða hálfsúru lirauni,
sem er m'jög tregt og rennur því ekki verulega hurt frá upptökun-
um, heldur hrúgast þar upp í kúpumyndaða liæð eða fja.ll. Gigur
myndast því enginn, en fjallið er hæst upp af sjálfri magmarás-
inni. Enginn sjónarvottur hefur verið lil frásagnar um slikl gos
— ef gos skyldi kalla. En vegsummerkin tala sínu máli, myndun
þeirra verður varla skýrð á annan hátt.
Hér á landi eru allviða kynlega ljósir fjallhnúkar og tindar,
sem að öílinn likindum eru þess konar myndanir. Til dæmis skulu
liér aðeins nefnd Baula og Kerlingarf jöll. Efni þeirra er súr slorka
af þeirri gerð, sem nefnist líparít. Öll eru þessi fjöll eillhvað af-
löguð af útrænum kröftum. Óskaddaður hraungúll mun varla
vera til hér á landi. Frægasla dæmið um hraungúla, sem hafa
haldið vel lögun sinni, eru hnúkarnir les Puvs á hálendi Mið-Frakk-
lands. Þeir eru bunguvaxnir nneð ávalan koll og hrattar liliðar,
skriðurunnar aðeins allra neðst. Les Puvs eru að vísu eldri en Iverl-
ingarfjöll (frá lokum tertíera limans), en hafa búið við hlíðara
loftslag, aldrei verið sorfnir af jöklum og hera því ellina betur.
íslenzku líparítfjöllin eru aftur á móli mörg liver orðin keilulaga
tindar.
Stundum her svo við, að magmað storknar efst i rásinni, og
storkinn Iirauntappi ýlisl í heilu lagi upp úr henni. Það eru kall-
aðir hraunstöplar. Frægasla dæmið er Mont(agne) Pelé(e) á
eynni Marlinique i Vesturindíum. Árið 1902 ýllist nýstorkinn
bergstöpull upp úr gíg þessa eldfjalls. Ilann lyftist upp liér um
hil 800 m, en varð samt aldrei hærri en rúmlega 300 m, vegna þess