Fálkinn - 04.05.1945, Blaðsíða 4

4
F Á L K I N N
Ásgeiv Sigurðsson aðalræðismaður. Geo CoplancL stórkaupmaður
Berrie stórkaupmaður. Sigurður B. Sigurðsson ræðismaður.
VERZLUNIN EDINBORG FIMMTUG
Skömmu fyrir síðustu aldamót kom Ásgeir heitinn Sig-
urðsson hingað til Reykjavíkur norðan frá Akureyri
Hann keypti sér borgarabréf, sem var gefið út 10. maí
1895, og hóf verslun í Knutsonshúsinu við Hafnarstræti.
Verslunina nefndi hann „Edinborg“. I félagi við hann
voru tveir Skotar Copland og Berrie, er komu mikið við
sögu Edinborgar fyrstu 20 árin. Þessi verslun var boðberi
nýrra tíma í íslenskri verslunarsögu, og mun hafa haft
meiri áhrif á viðgang frjálsrar verslunar á Islandi en
nokkurt annað fyrirtæki í sögu þjóðarinnar.
ERSLUNARFRELSI í orði er
enn eigi nema níutíú ára gam-
ait, og á borði liálfu yngra. Og
athafnafrelsi til verslunar femgu
íslendingar raunverulega ekki fyrr
en með símasambandinu við út-
lönd fyrir tæpum 40 árum.
Þetta verða þeir að hafa í huga,
sem furða sig á því, að hér skuli
eigi vera til gamlar verslanir, sem
halda hundrað ára afmæli og þess-
konar. Á útlendum hréfhausum sjást
undir nafninu stofnár frá 17. eða 18.
öld. Hér er ekki neinu sliku til að
dreifa, í „álfu vorrar yngsta landi“.
Aðeins ein verslun er til frá 17.
öld hér á landi, og liún er sérstaks
eðlis svo að Hörmangarar eða
„Handelscompagnie“ náðu ekki til
hennar. Það er Reykjavíkur Apótek,
elsta firmað á íslandi, stofnað á
dögum liinnar algeru einokunar.
Það þarf engra skýringa við, að
íslendingar þurftu tíma til að not-
færa sér verslunarfrelsið frá 1850.
Dönsku selstöðuverslanirnar voru
rótgrónar og heimaríkar, og sam-
keppni við þær erfið nýliðum, scm
lítið höfðu nema viljann til þeirra
liluta sem gera skyldi. Þegar líður
fram á seinni hluta aldarinnar sem
leið, fara þó að sjást íslenskar versl-
anir, er ekki voru reknar af hinum
svonefndu „islandske Köbmænd“ i
Kaupmannahöfn, beinlínis eða ó-
beinlínis, heldur kaupmenn, sem
fara að leita viðskifta við enska
heildsala og sníða sér stakk eftir
enskum fyrirmyndum. Þorlákur O.
Johnson var fyrstur þeirra, og um
margt brautryðjandi i íslenskum
verslunarháttum.
En það féll i hlut Ásgeirs Sigurðs-
sonar að veita nýjum straumum inn
i Islenskt verslunarmálasvið. Ungur
hafði hann dvalið i Edinborg i
Skotlandi, lijá Jóni A. Hjaltalín
frænda sínum, sem þá var bóka-
vörður þar, en síðan skólameistari
á Möðruvöllum. Og i Edinborg fékk
Ásgeir verslunarskólamenntun og
kynnist verlunarháttum mestu
verslunarþjóðar heimsins. Ásgeir var
einlægur framfaramaður og góður
íslendingur. líar þvi furða þó að
hann vildi freista að koma ein-
hverri hræringu á þá kyrrstöðu,
sem óneitanlega grúfði yfir vötnun-
um í íslensku verslunarlífi?
Hann stundaði verslun á Akur-
eyri nokkur ár áður en hann stofn-
aði Edinborg, og tók mikinn þátt
í félagslifi þar, gaf meðal annars
út blað, sem nefndist „Jón rauði“
og nokkur blöð af „Bindindistíðind-
um“. En með stofnun Edinborgar
hefst hið eiginlega æfistarf lians.
Helstu verslanirnar í Reykjavík
1895 voru „Thomsen, Bryde og
Fischer“ allf gömul stórveldi i land-
inu. Það mun eigi ofsagt, að þær
hafi litið liinn nýja keppinaut liorn-
auga, ekki síst af því, að hann tók
upp ýmsa nýja siði, Lánsverslun
skyldi afnumin! En i þá daga var
lítið um peninga manna á milli.
Landsbankinn var eini banlci lands-
ins og seðlavelta hans var innan
við miljón krónur! Kaupmennirnir
voru bankarnir og reilcningarnir
voru gerðir upp árlega, eða i raun-
inni ekki það því að þeir ríku áttu
inni hjá kaupmanninum frá ári til
árs og þeir fátæku skulduðu frá
ári til árs.
Björn Hjalte'sled sölustjóri.
Ilaraldur Á. Sigurðsson leikari.
Pétur Jóhannsson skrifstofustjóri.
En i Edinborg skyldi hönd selja
hendi. „Lítill ágóði — fljót skil“
er enn letrað yfir dyr verslunarinn-
ar. Peningarnir áttu að vera fljótari
í snúningum en áður, umsetjasf oft-
ar en einu sinni á ári. Og það gerði
aftur mögulegt að selja ódýrar en
ella og sæta betri innkaupum, en
hægt væri að fá með því að „versla
upp á náð“. Viðskiftavinurinn kom
ekki í Edinborg til að „taka út“ og
„leggja inn“ — hann kom til þess
að kaupa og setja.
Þetta var bylting. Það vakti nærri
eins mikla furðu lijá sumum, eins
og þegar Mustafa Atalyrk ætlaði að
fara að kenna Tyrkjum að lesa. Hér
var í rauninni verið að kenna stal'-
róf nýrra verslunarhátta, því að þetta
var óþekkt að öðru en því, að ein-
stöku útlendingar, og þá fyrst og
fremst enskir menn, höfðu keypl
liér fé og hross á fæti, og svo múnu
„Spekúlantarnir" svonefndu hafa
verslað fyrir peninga út i hönd,
oítast nær. En þetta voru lausaversl-
anir en ekki fastar.
Ásgeir Sigurðsson var ekki einn
um Edinborg. í félagi með honum
var firmað Copland & Berrie og
voru þeir meðeigendur Edinborgar
í 22 ár, eða til 1917. Brátt hófst
samkeppni milli Edinborgar og eldri
verslananna, einkum Thomsen. —
Ditlilev Thomsen færði mjög út
kvíarnar upp úr aldamótmium1, tók
upp fjölbreyttari deildaverslun en
áður liafði þekkst og nefndi Tliom-
sens-Magasin. Samkeppnin var hörð
milli verslananna. Þá komust t. d.
eldspýturnar niður í þrjá aura búnt-
ið. En þá þóttu það líka firn, að
hæsti gjaldandinn í Reykjavík horg-
aði 300 krónur i útsvar. Honum
var vorkennt — það var svo hátt!
Leikar hafa farið svo, að nú eru
allar þessar þrjár verslanir liðnar
undir lok, en Edinborg lifir. En
ýmsar innlendar verslanir eru til í
höfuðstaðnum, sem eldri eru en liún.
í í'ljótu bragði man ég að nefna
Versi. Geirs Zoega á Vesturgötu,
Brynjólfs H. .Bjarnason í Aðalstræti,
Jóns Þórðarsonar í Bankastræti og
svo elstu sérverslun landsins: Lárus
G. Lúðvigsson og bókaverslanir Sig
Kristjánssonar og Sigf. Eymunds-
sonar.