Vesturland - 24.12.1960, Blaðsíða 4

4
VESTURLAND
Jóh. Gunnar ölafsson, bæjarfógeti:
Byggð á Isafirði árið 1866
I^.aupstaðir og kauptún komu
seint til sögunnar á Isiandi. Staf-
aði það vafalaust af því, að öll
verziun í landinu var einokuð og í
höndum erlendra manna, sem
fluttu inn í landið á hverju vori
mikinn hluta þeirra starfsmanna,
sem á þurfti að halda við verzlun-
arreksturinn yfir sumarmánuðina.
Þegar leið að haustnóttum var
söiubúðunum lokað, hætt að
höndla og verzlunarmennimir
hurfu á brott eins og farfuglar.
Eftir að þilskipaútvegur kom til
á 19. öld og fiskverkun og lýsis-
bræðsla hófst í verzlunarstöðunum
þurfti auknu starfsliði á að skipa,
en að jafnaði settist þetta fólk
ekki að í kaupstaðnum, heldur
dvaldi þar aðeins meðan annatím-
inn stóð yfir. Árið 1831 unnu
þannig 12—16 manns við fisk-
verkun í Neðstakaupstaðnum.
Kaupmennimir sáu þessu púls-
fólki fyrir húsaskjóh í púlshúsinu
á staðnum. Þar hafði verið slegið
upp rúmum og séð var fyrir mat,
að svo miklu leyti sem þetta fólk
lifði ekki á skrínukosti.
En eftir að útvegurinn óx og ís-
lenzk kaupmannastétt, borgara-
stétt, eins og þeir vom nefndir,
byrjaði að stunda verzlim, tóku
menn að setjast að í kaupstöðun-
iim, einkum þó smiðir og aðrir
iðnaðarmenn og sjómenn. 1 fyrstu
var þetta þó ekki vel séð af kaup-
mönnunum.
Árið 1830 fékk Halldór Jónsson
snikkari leyfi sýslumanns til þess
að byggja sér hús í Norðurtangan-
um. Paus, verzlunarstjóra, var
þessi ráðabreytni hans ógeðfelld og
amaðist við henni. Hélt hann því
fram við sýslumann, að manni
þessum væri ekki heimilt að setj-
ast að á Isafirði, nema með því
móti að hann keypti borgarabréf á
Grundarfirði, sem þá var kaup-
staður fyrir Vestfirði, en Isafjörð-
ur útliggjarastaður. Komst þetta
fyrir amtmann, en hann staðfesti
leyfisveitinguna. Halldór hafði í
fyrstu leitað eftir leigu á íbúðar-
húsinu í Miðkaupstaðnum (Aðal-
stræti 12), sem Sass hafði þá
keypt, en svo snúist hugur og
byggt sér torfkofa til íbúðar.
Á Skutulsfjarðareyri eða Tang-
anum, eins og eyrin var alla jafn-
an nefnd, var öldum saman aðeins
einn verzlunarstaður. Var hann í
Suðurtanganum og hlaut, er tímar
liðu, heitið Neðstikaupstaður, eða
Neðsti, og heldur því nafni enn í
dag. Hið altónska verzlunarfélag
keypti hann um 1790 af sölunefnd
einokunarinnar, en Paus og Busch
keyptu af því 1794.
Skömmu fyrir aldamótin 1800,
líklega um 1790, reis upp annar
verzlunarstaður á eyrinni, og var
hann um skeið nefndur Nýi kaup-
staðurinn eða Efri kaupstaðurinn,
en hefur lengi verið nefndur
Hæstikaupstaður. Þá verzlun
stofnaði Heydemann kaupmaður,
en Ólafur Thorlacius kaupmaður á
Bíldudal og Stykkishólmi keypti
um 1791, en hafði þar verzlunar-
stjóra. Fyrst var þar Magnús
Thorlacius, bróðir hans, sem and-
aðist á Isafirði 1796. En lengi var
verzlunarstjóri fyrir Ólaf Jón
Jónsson frá Reykhólum, afi dr.
Halldórs Hermannssonar og þeirra
bræðra. Hjá Jóni var Sigurður
Breiðfjörð beykir um skeið, enda
mun hann hafa farið erlendis til
beykisnáms á vegum Ólafs Thorla-
ciusar. Árni, sonur Ólafs, var alla
tíð mikill stuðningsmaður Sigurð-
ar og unnandi ljóðmæla hans.
Þegar manntalið var tekið á
Tanganum árið 1801 voru þar 2
fjölskyldur, þ. e. fjölskyldur verzl-
unarstjóranna í Neðsta og Hæsta,
og starfslið verzlanianna, samtals
19 manns.
Árið 1816 er þriðja verzlunin
komin á fót á Tanganum. Það var
verzlun Sönderborgarmanna á Jót-
landi. Þar var síðan nefnt Mið-
kaupstaður og var sú verzlunarlóð
á skákinni ofan við Mjósund.
Samkvæmt manntalinu 1816 voru
íbúarnir nú orðnir 23 í þessum
þremur verzlunarstöðum. Önnur
byggð var þá ekki á eyrinni, nema
prestssetrið á Eyri ,en það var ut-
an verzlunarlóðarinnar og taldist
til Eyrarhrepps, eins og raunar
allur Tanginn.
Þegar manntalið fór fram árið
1831 hafði heldur fjölgað í kaup-
staðnum ,en þó ekki nema upp í
37 manns. Þá eru fjölskyldurnar
taldar vera fjórar. Auk verzlun-
armannanna er nú Halldór Jóns-
son snikkari kominn á Tangann
með sinn torfbæ, og mætti nefna
hann fyrsta borgarann. Hann var
faðir Péturs Zars og Dans Friðriks.
Á næstu árum verður lítil f jölg-
un, en við mantalið 2. nóvember
1840 eru ibúðarhúsin á Tanganum
orðin 4. I íbúðarhúsinu í Neðsta
býr N. Chr. Paulsen verzlunar-
stjóri. Gísli ívarsson ,verzlunar-
maður í Neðsta býr sennilega í
íbúðarhúdinu í Miðkaupstaðnum.
I Hæstakaupstaðnum býr Jón
Jónsson faktor frá Hvítanesi og
tveir jagtaformenn. Þá er einnig
á Tanganum Einar Hákonarson,
sem lifir á vinnu við höndlunina,
en í nýlegu steinhúsi bjó A. P.
Jensén .héraðslæknir, fyrsti hér-
aðslæknirinn, sem búsettur var á
Isafirði, en hann fór aftur 1846.
Á næsta áratug verður allmikil
mannf jölgun í bænum. Eftir mann-
talinu 1. febrúar 1810 voru 90
manns þar. Þá eru komnar á Tang-
ann 10 þurrabúðir, þar með tahð
læknishúsið, sem virðist hafa enzt
illa, því enginn veit hvar það stóð.
Sama þróunin hélt á áratuginn til
1860 ,enda hafði útvegur í bæn-
um færst í aukana. Við manntalið
1. október voru taldir 218 íbúar á
ísafirði og þá eru húsin orðin 29,
að undanskildum verzlunarstöðun-
um, að því er ætla má. Á ísafirði
var nú risinn allmyndarlegur bær
eftir íslenzkum mælikvarða ,enda
voru borgararnir famir að láta
sér detta í hug að segja sig úr
Eyrarhrepp og stofna til höfuð-
borgar fyrir Vestfirði. Árið 1861
rufu þeir sambandið og kusu sér
3 bæjarstjóra til lað fara með mál-
efni Tangans, þó hann hefði ekki
nein kaupstaðarréttindi ennþá.
Það var ekki fyrri en árið 1866 að
bærinn var lögformlega stofnaður
og bæjarstjórn kosin. Þessir 3
menn eru fyrstu bæjarstjórar á ís-
landi með því heiti. Það voru þeir
Jens Kristján Amgrímsson, klén-
smiður, Hjálmar Jónsson, timbur-
smiður, og Hinrik Sigurðsson,
skipstjóri.
Við skulum reyna að svipast um
á eyrinni og rifja upp, hvaða hús
voru þar á því herrans ári 1866 og
hverjir bjuggu í þeim. íbúarnir
voru þá orðnir 220 alls og bjuggu
í 35 íbúðarhúsum, að því er ráðið
verður af sóknarmanntali og öðr-
um gögnum. Erfitt er þó að stað-
setja öll húsin.
Árið 1865 var varðskipið Fylla
við ísland. 1 júnímánuði fram-
kvæmdu yfirmenn skipsins sjó-
mælingar á Skutulsfirði og inn-
siglingunni inn Sundin. Einnig
staðsettu þeir byggðina á Tang-
anum. Eftir þessum mælingum
var síðan gert og gefið út sjókort
af Skutulsfirði og Skutulsfjarðar-
eyrin dregin þar upp með húsum
og híbýlum Tangamanna. Með
stuðningi af þessum uppdrætti og
öðrum heimildum verður reynt að
skýra hér frá því, hverjir bjuggu
í ísafjarðarkaupstað í dögun hins
nýja tíma og hvar hús þeirra voru.
Margt af þessum húsum stendur
ennþá, ýmist óbreytt eða breytt,
en þurrabúðirnar, torfbæirnir, og
þau hús, sem síður var til vandað,
eru nú horfin fyrir stapann.
Hér verður frásögnin byrjuð í
Neðstakaupstað, og síðan haldið
upp eftir Tanganum boðleið rétta
þar til byggðin þrýtur.
Árið 1866 átti Mikael Sass,
kaupmaður í Kaupmannahöfn,
Neðstakaupstaðinn. Þegar synir
hans komust á legg rak hann
verzlunina í félagi við þá og
nefndu þeir fyrirtækið Sass &
Sönner. Þegar Ásgeirsverzlun
keypti Neðsta 1883 var Bernhard
Sass nýlega látinn, en hann hafði
um skeið verið einkaeigandi fyrir-
tækisins eftir föður sinn og bræð-
ur.
Vilhelm Theóbald Thostrup var
verzlunarstjóri í Neðstakaupstaðn-
um 1866 og bjó hann þar í verzlun-
arstjórahúsinu, ásamt konu sinni,
sem var dönsk, en ekki áttu þau
börn. Thostrup var skipstjóri að
mennt og hafði verið hér í förum
og settist að á ísafirði 1860. Hann
var liðlega þrítugur um þessar
mundir og kona hans um þrítugt.
í Neðstakaupstaðnum voru 8