Morgunblaðið - 11.06.2011, Blaðsíða 20

20 Hamskipti lífríkis og landslags
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. JÚNÍ 2011
SKÓGAR
Guðni Einarsson
gudni@mbl.is
Sjálfsáinn birkiskógur er að spretta upp á
Skeiðarársandi á svæði sem spannar 40-50 fer-
kílómetra. Útbreiðslusvæðið er að mestu ofan
þjóðvegarins yfir sandinn og á milli Gígjukvísl-
ar og gamla farvegar Skeiðarár. Einnig er
komið töluvert birki á kafla neðan við þjóðveg-
inn og austan við miðjan sand.
Útbreiðslusvæði birkisins virðist vera að
stækka auk þess sem það er að þéttast og sjást
framfarir á hverju ári. Talið er að landnám
birkisins hafi byrjað um 1980 með vindbornum
fræjum, líkast til frá Skaftafellsheiði eða jafn-
vel úr Bæjarstaðaskógi.
Kristín Svavarsdóttir, sérfræðingur hjá
Landgræðslu ríkisins, og Þóra Ellen Þórhalls-
dóttir, prófessor við Háskóla Íslands, hafa
fylgst með vexti birkisins og leiðbeint há-
skólanemum við rannsóknir á birkinu á sand-
inum.
Bryndís Marteinsdóttir, þá líffræðinemi,
rannsakaði landnám birkisins á Skeið-
arársandi árið 2004. Hún taldi árhringi í völd-
um trjám og var meðalaldur trjánna áætlaður
með hliðsjón af því 8,6 ár. Meðalhæð birkisins
var þá 12,9 sentimetrar og hæsta plantan að-
eins 72,2 sentimetrar. Næsta víst er að birkið
sem þá var á sandinum hafi verið af fyrstu
kynslóð. Örfáar plöntur voru farnar að mynda
rekla.
Vöxtur birkisins er ótrúlega góður
„Síðan gerist mjög mikið fram til 2008,“
sagði Þóra Ellen en þá var næsta rannsókn
gerð. Magdalena Hiedl líffræðinemi vann að
henni undir leiðsögn þeirra Þóru Ellenar og
Kristínar. „Þá voru plönturnar orðnar miklu
stærri og við fundum þær á mun fleiri stöðum.
Miklu hærra hlutfall bar fræ,“ sagði Þóra Ell-
en. Hæsta plantan var þá orðin 121 sm há en
meðalhæðin var mun minni.
Rannveig Ólafsdóttir líffræðinemi gerði síð-
an þriðju rannsóknina haustið 2009. Þá var
birkið farið að framleiða verulega mikið af fal-
legum fræjum. Gallinn var sá að þau spíruðu
mjög illa. Ekki er vitað hvers vegna spír-
unarhæfnin er svo léleg sem raun ber vitni.
Það á að rannsaka nánar í haust.
„Almennt er vöxturinn þarna ótrúlega góð-
ur. Við höfum mælt 20 sentimetra lengdarvöxt
á sprotum að hámarki ár eftir ár. Þetta er fal-
legt birki, beinvaxið og ekki kræklótt. Það er
mjög gaman að sjá þetta,“ sagði Þóra Ellen
Þórhallsdóttir.
Morgunblaðið/RAX
Nýr skógur Dæmi eru um meira en tveggja metra há birkitré á sandinum. Mörk merkir skógur og leiðir nýi skógurinn hugann að Breiðamerkursandi í sömu sveit og ástæðu þeirrar nafngiftar.
Breið mörk að vaxa upp
 Sjálfsáinn birkiskógur sprettur nú upp á 40-50 ferkílómetrum á Skeiðarársandi  Skógurinn er aðallega ofan
þjóðvegar á milli Gígjukvíslar og gamla farvegar Skeiðarár  Almennt séð er vöxtur trjánna ótrúlega góður
1983 Rannsóknarreitur á uppblásnum moldum við Heygil á Hruna-
mannaafrétti þegar byrjað var að fylgjast með gróðurfarinu þar.
Aukinn gróður má rekja til hlýrra loftslags
og minni beitar. Uppgræðsla lands og skóg-
rækt hafa líka lagt mikið af mörkum, að mati
Sigurðar H. Magnússonar, gróðurvistfræð-
ings hjá Náttúrufræðistofnun, og munu einn-
ig breyta ásýnd lands á komandi árum. Hann
kvaðst hafa farið víða um landið í fyrrasumar
til að skoða gróður og séð ýmsar breytingar.
„Það hefur heilmikið gerst á undanförnum
árum,“ sagði Sigurður. Hann segir að margir
hafi nefnt minnkandi beitarálag, hækkað
hitastig og meiri ræktun. Allt hjálpist þetta
að við að auka gróðurinn. Snjóléttir vetur
geta hins vegar haft neikvæð áhrif á landnám
plantna vegna aukinnar frostlyftingar sem
getur valdið skemmdum á gróðri.
„Ég hef verið með rannsóknarreiti inni á
Hrunamannaafrétti og fylgst með þeim frá
1981. Þar hafa sums staðar orðið miklar
gróðurbreytingar. Gróður hefur einkum auk-
ist á moldum en mun minna á melum, enda er
það eðlilegt,“ sagði Sigurður. Hann segir að
ekki sé um að ræða að nýjar tegundir séu að
nema þarna land en gróður á svæðinu er að
teygja sig inn á land sem hafði blásið upp.
Þróunin er miklu hraðari þar sem jarðraka
er að finna en þar sem landið er þurrt.
Sigurður segir að haldist veðurfar svipað
og í fyrra, þegar var mjög hlýtt, eða haldi
áfram að hlýna megi búast við breytingu á
tegundasamsetningu. Tegundir sem eru vel
aðlagaðar hlýju loftslagi spjara sig þá betur
en þær sem ekki eru eins vel aðlagaðar. Gróf
þumalfingursregla segir að hitastig lækki að
jafnaði um 0,6°C fyrir hverja 100 metra sem
farið er upp frá sjávarmáli. Með hlýnandi
loftslagi ættu gróðurmörk því að færast ofar.
Því má búast við breytingum á gróðurfari á
hálendinu.
Beit hefur mikil áhrif
Sigurður segir að breytingar í úthaga svo
sem í mólendi muni ráðast að verulegu leyti
af því hvort þar er beit eða ekki. Hann telur
að beit viðhaldi óbreyttu mólendi t.d. á lág-
lendi. „Ef það er friðað þá kemur upp birki
eða víðir fyrr eða síðar. Það tekur oft ekki
langan tíma. Öll þessi holt, t.d. á láglendi á
Suðurlandi, væru vaxin birki ef ekki væri
sauðfjárbeit. Sauðfé er mjög öflugt í að
stjórna gróðurfari. Kindurnar halda sér-
staklega niðri trjágróðri,“ sagði Sigurður.
Víða má sjá birki nema land þar sem sauð-
fjárbeit hefur minnkað. Sigurður kvaðst hafa
alist upp í Hrunamannahreppi. Þá sást þar
varla sjálfsáin birkiplanta. Eftir að beit-
arálag minnkaði sjást þær mjög víða.
Með hlýnandi loftslagi má reikna með að
sumar tegundir sem nú eru í görðum og
sumarbústaðalöndum geti fært sig út í hina
villtu náttúru. Sigurður segir að sumar þess-
ara tegunda séu taldar vera ágengar og það
valdi nokkrum áhyggjum. Þeirra á meðal er
ígulrós (Rosa rugosa), sem er víða ágeng ann-
ars staðar á Norðurlöndunum en hefur ekki
verið talin vera það hér. Hún er nú aðeins
farin að fara út í villta náttúru. Þá má nefna
bjarnarkló (Heracleum mantegazzianum),
sem er mjög stórvaxin sveipjurt og ættuð frá
Kákasus. Hún er talin geta orðið ágeng hér
enda álitin mjög ágeng í Evrópu og víðar.
Húnakló (Heracleum persicum) er annar ætt-
ingi bjarnarklóar sem einnig er viðsjárverð.
Sumar tegundir munu hörfa undan aukn-
um hlýindum. Sem dæmi má nefna fjallkræk-
il, sjaldgæfa háfjallaplöntu, en talið er að hún
sé nú á undanhaldi í flóru landsins vegna
hlýnunar.
Heilmikil breyting á gróðri
 Hlýrra loftslag og minni beit hafa stuðlað að auknum gróanda  Uppgræðsla og
skógrækt leggja mikið af mörkum  Tegundasamsetning breytist ef áfram hlýnar
Ljósmyndir Sigurður H. Magnússon
2010 Sami reitur eftir 27 ár. Land hefur gróið utan og innan girðingar
og jarðvegur þykknað. Háplöntum innan girðingar fjölgaði úr 17 í 32.