Austurland - 06.08.1998, Blaðsíða 5

FIMMTUDAGUR 6. ÁGÚST 1998
5
Fæddlst í Indíum, dó á Djúpavogi
Saga Hans Jónatans 1784-1827
Árið 1818 kom til Djúpavogs
farskip Örum og Wulffs. Með
því kom maður sem hafði ferðast
langan veg til að ná áfangastað.
Maður þessi hafði borist alla leið
frá Vestur-Indíum til að taka við
verslun Örum og Wulffs á
Djúpavogi, hét Hans Jónatan og
var fæddur á St. Croix árið 1784
af konu sem var hörundsdökk
ambátt. Faðerni Hans Jónatans
var umdeilt. Á fæðingarvottorði
hans stendur að ritari Schimmel-
manns landstjóra hafi verið faðir
hans, en flestum heimildum ber
saman að landstjórinn hafi verið
faðirinn. Þótti koma hans hingað
til lands sérstök að því leyti að
maðurinn var ekki aðeins vel
menntaður og siðfágaður, hann
var einnig þeldökkur og hafði
verið þræll í eigu landstjórans,
Heinrich Ludwig Ernst von
Schimmelmanns á eyjunni St.
Croix í Vestur-Indíum. Eyjan
var á þessum tíma nýlenda Dana,
höfðu þeir keypt eyjuna þann 13.
júní 1733 af Frökkum. Heinrich
Ludwig var föðurbróðir Ernst
Schimmelmanns sem var einn af
auðugustu mönnum Danmerkur;
má finna kafla um hann í bók-
inni Þrælaströndin, bls. 150-157.
Það segir sig sjálft, að St.
Croix og Djúpivogur hafa verið
ólíkir dvalarstaðir. Aðkomu-
manninum virðist engu að síður
hafa líkað vistin og fór fljótlega
að læra íslensku. Eftir tveggja
ára búsetu á staðnum bað hann
sér konu. Hét hún Katrín Anton-
íusdóttir og var frá Hálsi. Hafði
Katrín bæði mannkosti og glæsi-
leika til að bera. Giftu þau sig ár-
ið 1820 og bjuggu þau lengst af í
Borgargarði. Eignuðust þau tvö
böm, Lúðvik Jónatan og Han-
sínu Regínu.
Barist fyrir frelsi
Þegar rýnt er í fortíðina í gegn-
um múra næstum tvöhunduð ára
hlýtur sitthvað að vera móðu
hulið. Sagnfræðilegar heimildir
gefa það til kynna að Hans
Jónatan hafi komið til Danmerk-
ur með Schimmelmann-hjónun-
um fyrir árið 1793, því það ár
lést Heinrich Ludwig Schimmel-
mann. Eftir lát hans varð Hans
Jónatan lögmæt eign ekkjunnar.
Enginn veit með vissu hver var
ástæða þess að Schimmelmann-
hjónin tóku hann með sér til
Danmerkur. Má
telja heimildir
nokkuð öruggar
sem eru skráðar í
dómsbækur í Dan-
mörku af málaferl-
unum sem Hans
Jónatan átti yfir
höfði sér af hálfu
Frú Schimmel-
mann. Thorkild
Hansen fjallaði um
vist Hans Jónatans
hjá frú Schimmel-
mann í ritröð sinni
um þrælahald.
Thorkild Hansen
þrælahald. Heita
Þrælaeyjan,
danska sjóherinn og munstraðist
á herskipið Charlotte Amalie,
sem sökkt var í bardaganum í
höfninni. Þá var hann munstrað-
ur á herskipið Elephanten. Hans
konunglega hátign krónprins
Friðrik vissi um hlutdeild negr-
ans, lýsti skriflega viðurkenn-
ingu sinni og óskaði eftir að
hann yrði frjáls maður. ”
Ekkjan vildi hins vegar ekki
láta sig og krafðist eignarréttar
síns yfir ‘múlattanum’ með
(Skrifaði
ritröð um
bækurnar:
Þrælaströndin og
Þrælaskipin). Tók Elín Pálma-
dóttir, blaðamaður, saman um-
fjöllun um Hans Jónatan sem
hún byggði á bókaflokki Han-
sen. Eftirfarandi er tilvitnun í
grein hennar sem birtist þann
09/01 1994 í Lesbók Morgun-
blaðsins:
“Ekkjan hélt Hans Jonathan
hjá sér í vist sinni þar sem hún
bjó í Marien-borg hverfinu í
Kaupmannahöfn og lét ferma
drenginn 17 ára gamlan. Hann
var nú orðinn baldinn strákur.
Ekkja Schimmelmanns lét refsa
honum fyrir nœtursvall. Daginn
eftir hljóp hann að heiman,
kvaðst vilja berja á Englending-
um. Hvað hann gerði, gekk í
lauk árið 1802 þar til hann kom
til Djúpavogs árið 1818. Það
sem vitað er þó með vissu er það
að þegar Hans Jónatan kom til
Islands var hann vel menntaður.
Samkvæmt sögusögnum átti
hann að hafa kunnað sjö tungu-
mál. Hann kenndi íbúum Djúpa-
vogs meðal annars smíðar, reikn-
ing og siglingarfræði, lærði ís-
lensku og var mjög vel liðinn af
íbúum Djúpavogs. Vakti það
ekki síður athygli að hann var
mikill bindindis-
maður og ólíkt
öðrum verslunar-
stjórum komnum
frá Danaveldi hélt
hann brennivíni
frá fólki. Þegar
Hans Jónatan lést
árið 1827, 42 ára
að aldri, var hann
harmdauði flestra
af sveitungum
sínum. Talið er að
hann hafi verið
grafinn í gamla
málaferlum. Gaf Hans Jónatan kirkjugarðinum að Hálsi. Grein-
sig fram við lögregluna en arhöfundur leitaði að legsteini
óskaði eftir því að verða undir- með nafni hans en fann engan.
Þrœlaliald var enn við lýði á St. Croix þegar þessi mynd
var tekin árið 1915. Myndin sýnir þrœla á eigninni
Anguilla og er tekin af D. Hamilton.
ar Kjartansson sýndi svart á
hvítu að ættartengsl þessara
tveggja manna væru ekki til
staðar í grein sem birtist í DV
29/01 1994. Niðurstaða hans var
að “ ‘kynblendingskenningin’
eigi hvorki við rök né gamlar
gróusögur að styðjast.” Enn-
fremur fann bróðir Davíðs
Oddssonar, Olafur Oddsson, sig
knúinn til að svara þeim getgát-
um sem hafði verið haldið á lofti
í fjölmiðlum á þá leið að Davíð
Oddsson væri kominn af ‘svert-
ingjakyni’ í lítilli grein sem birt-
ist í Morgunblaðinu þann 30/06
1994. Orð hans um viðbrögð
fólks við grein Elínar Pálmadótt-
ur voru á þessa leið: “Eftir
birtingu fyrmefndrar greinar í
Morgunblaðinu var í ýmsum
fjölmiðlum farið að fjalla um
‘þeldökku’ ömmuna, sem ‘var
nánast svört’, eins og sagt var á
einni útvarpsstöðinni.“ Er
skemmst frá því að segja að
Olafur Oddsson kom því á
framfæri í grein sinni um ættir
forfeðra sinna, að hann væri með
engum hætti tengdur Hans
Jónatan. Það er ekki ætlunin hér
að rekja niðja hans, þó að ástæða
hafi þótt til að nefna ritdeiluna
um uppruna forsætisráðherra.
Þeir sem vilja fræðast frekar um
afkomendur Hans Jónatans ættu
að líta á fyrrnefnda grein
Verslunarhúsið á Djúpavogi árið 1835. Hluti af teikningu úr leiðangri Paul Gaimards
Merkir fornleifafundir
á Seyðisfirði
í sumar hefur hópur fomleifa-
fræðinga og fleiri fræðimanna
unnið að uppgrefti að Þórarins-
stöðum við Seyðisfjörð. Stein-
unn Kristjánsdóttir, fomleifa-
fræðingur, hefur stjómað upp-
greftinum en auk hennar hefur
að starfinu komið hópur ísl-
enskra og erlendra fræðimanna.
Við uppgröftin hafa ýmsir merk-
ir hlutir komið í ljós. Alls hafa
10 beinagrindur fundist og í
flestum grafanna lágu þær á
hliðinni. Það er greftmnarsiður
úr heiðni og merkilegt þykir að
slíkir siðir hafi lifað fram yfir
kristnitöku. Einnig hafa fundist
stoðarholur sem klæddar eru
innan með gijóti og hafa hellu í
botninum. Fomleifafræðingamir
telja að hér sé um að ræða leifar
af stafkirkju. Slíkar leifar hafa
ekki fundist áður á íslandi en
stafkirkjur hafa fundist í Fær-
eyjum, Grænlandi, Orkneyjum
og Noregi. Hér er því um afar
merka fornleifafundi að ræða
sem veita mikilvægar upplýs-
ingar um tímann áður en ritöld
hófst á íslandi.
foringi í sjóhemum. Mælti her-
stjómin með því að gefa honum
frelsi vegna góðrar frammistöðu
í sjóhemum, en ekkjan neitaði að
gefa Hans Jónatan frelsið nema
hann yrði keyptur fyrir 400 ríkis-
dali. Flotastjómin sá sér ekki
fært að borga svo mikið fé fyrir
Hans Jónatan og fékk þann
úrskurð að engin lög væru í
landinu sem ónýttu eignarrétt á
þrælum í Danmörku. Dómur féll
í málinu 31. maí 1802. Var
dómarinn einn lfemsti lögfræð-
ingur Dana, Anders Sandoe
Örsted. Var ekkjunni dæmdur
eignarrétturinn og réttur til að
senda Hans Jónatan aftur til
Vestur-Indía sem þræl.
Hver sem ástæðan var fór
Hans Jónatan ekki aftur til St.
Croix og ekki var hann hnepptur
aftur í þrælahald. Það er á huldu
hvað á daga Hans Jónatans dreif
á milli þess sem málaferlunum
Login tengsl við
forsætisráðherra Islands
Stefán Jónsson hélt því fram
fyrstur manna á prenti að Hans
Jónatan hefði verið forfaðir
Davíðs Oddssonar forsætisráð-
herra. Tók Elín Pálmadóttir,
blaðamaður, upp fullyrðingu
hans - í blindni virðist vera - og
birti í blaðagrein Lesbók Morg-
unblaðsins þann 09/01 1994.
Reyndist fullyrðing þessi ekki
hafa við nein rök að styðjast.
Ættfræðingurinn Kjartan Gunn-
Kjartans Gunnars Kjartanssonar
sem ber heitið “Davíð Oddsson
og dularfulli kynblendingurinn.”
Má geta þess að „sagnir“ af
miklum ættboga Hans Jónatans á
Djúpavogi eru stórlega ýktar því
hann eignaðist aðeins tvö böm.
Fullyrðingar gárunga um að
dökkt yfirbragð íbúa í
Djúpavogshreppi sé komið frá
Hans Jónatan eiga því ekki við
nein rök að styðjast.
Höfundur: Rannveig
Þórhallsdóttir
>a
Ó sonur ástríóunnar! Ljá eyra
þessum orðum. Dauólegt auga
mun aldrei bera kennsl á fegurð
ina eilífu né líflaust hjarta hafa
unun af neinu öðru en visnuðu
blómi. Því að líkur scekir líkan
heim og unir sér í félagsskap hans. ffb'
-