Vísbending - 14.12.2009, Blaðsíða 2

VíSBENDING___________________
Er auölindaskattur hagkvæmur?
Hannes Hólmsteinn
Gissurarson
prófessor í stjórnmálafræði
Núverandi ríkisstjórn boðar um-
hverfis- og auðlindaskatta. Til
eru þeir hagfræðingar, sem
fagna slíkum sköttum, því að þeir telja
þá hagkvæma. Fljótt á iitið virðist þetta
rétt, að minnsta kosti um auðlindaskatt.
Hugmyndin með honum er að gera
upptæka rentuna af þeirri auðlind, sem um
er að ræða. Rentan er í fæstum orðum sá
náttúrlegi ábati, sem er af auðlindinni, en
ekki skapaður af manninum. Skýrum þetta
með því að hugsa okkur tvær jafnstórar
jarðir hlið við hlið, sem tveir jafnduglegir
menn sitja. Önnur er kostarýr, svo að
bóndinn á henni gerir ekki meira en að
draga fram lífið. Hin er frjósöm, svo að
bóndinn þar safnar digrum sjóðum. Það,
sem skilur, er jarðrentan. Betri jörðin gefur
af sér meiri rentu. Þótt sú renta sé gerð
upptæk, mun vinnuframlag ábúandans
ekki minnka, fullyrti helsti formælandi
auðlindaskatts á 19. öld, Henry George.
Bóndinn mun eftir sem áður njóta ávaxta
erfiðis síns. Hann skapaði ekki ábatann af
jörð sinni, heldur náttúran. Ólíkt öðrum
sköttum virðist auðlindaskattur því ekki
hafa neikvæð áhrif á vinnufýsi manna
og verðmætasköpun. Hér á landi létu
georgistar nokkuð að sér kveða í upphafi
20. aldar, þótt kenning þeirra hlyti lítt
brautargengi.
A áttunda áratug 20. aldar lifnaði
hugmyndin um auðlindaskatt við á
Islandi, en nú í sjávarútvegi. Bent var á,
að við óhefta sókn á fiskimið færi rentan
af slíkum miðum, auðlindarentan eða
sjávarrentan, í súginn. Skynsamlegra væri,
að ríkið innheimti hana, og þetta mætti
gera með auðlindaskatti. Rökfærslan fyrir
þessu sést á 1. mynd. Óheftur aðgangur er
að gjöfulum fiskimiðum. Þá eykst aflinn
(og um leið aflatekjurnar) í byrjun, uns
komið er að hámarki. Eftir það minnkar
aflinn. Boginn sýnir þróun aflateknanna
með aukinni sókn. Kostnaðurinn af
sókninni er hins vegar hinn sami á hvern
bát, og sýna beina línan þróun hans með
aukinni sókn. Auðvelt er að sýna fram á, að
bátum mun fjölga á miðunum, uns tekjur
og gjöld (aflatekjur og sóknarkostnaður)
standast á, en það er í þessu dæmi við 16
báta. Þar hefur aukinn sóknarkostnaður
étið upp allan hugsanlegan gróða
bátseigendanna. Á myndinni sést, að þetta
er alls ekki hagkvæmt. Hafa mætti hærri
Mynd: Fiskveiðar við óheftan aðgang
tekjur af fiskveiðunum með minni sókn.
Eins og myndin er teiknuð, er mestur
heildargróði (munurinn á línum aflatekna
og sóknarkostnaðar) við 8 báta. Þetta væri
hreinn ávinningur. Aðeins er um það að
ræða að endurheimta þá sjávarrentu, sem
fer í súginn í of miklum sóknarkostnaði.
Þótt líkanið af fiskveiðum við óheftan
aðgang, sem getur að lfta á 1. mynd, sé
einfalt, er enginn ágreiningur um, að
það lýsir vel vandanum: Takmarka þarf
aðganginn að miðunum og fækka bátunum
úr 16 í 8. Formælendur auðlindaskatts
á Islandi sögðu sem svo: Bátunum má
fækka með auðlindaskatti, sem ríkið
leggur á og hefur svo háan, að aðeins 8
betur stæðu bátseigendurnir geti greitt
hann. Hinir 8 verr stæðu bátseigendurnir
verða hins vegar að hætta útgerð, og bátar
þeirra hverfa af miðunum. Þetta er í senn
Formælendur
auðlindaskatts
á íslandi sögðu
sem svo: Bátunum
má fækka með
auðlindaskatti, sem
ríkið leggur á og
hefur svo háan, að
aðeins 8 betur stæðu
bátseigendurnir geti
greitt hann.
hagkvæmt fýrir þjóðarbúið og ríkið.
Þá rennur sjávarrentan, sem áður fór í
súginn, óskipt til ríkisins, sem getur þá
annaðhvort lækkað aðra og óhagkvæmari
skatta á mód eða fullnægt betur þörfum
borgaranna fyrir margvíslega þjónustu.
Þetta er þó hæpið. Til er önnur
greiðfærari leið til að fækka bátunum
úr 16 í 8. Hún er að úthluta ókeypis
hverjum og einum hinna 16 báta rétti til
að veiða 1/16 hluta leyfilegs hámarksafla á
miðunum og leyfa eigendum þeirra síðan
að versla með þessi réttindi. Þá hlýtur fyrr
eða síðar að koma að því, að hinir 8 betur
stæðu bátseigendur kaupi út hina 8 verr
stæðu. Þá fækkar bátunum sjálfkrafa úr
16 í 8 í frjálsum viðskiptum. Þessi leið
er það, sem kallað er í hagfræði Pareto-
hagkvæm breyting, því að við hana bíður
enginn tjón, en sumir og jafnvel allir
græða. Berum þetta saman:
Við auðlindaskatt græðir ríkið auðvitað
verulega, því að það eignast nýja tekjulind.
Það fer eftir stjórnmálaskoðunum, hvort
menn telja, að almenningur græði, um Ieið
og ríkið græðir. Sumir eru því samþykkir,
aðrir ósamþykkir. Hinir 8 betur stæðu
bátseigendur græða hvorki né tapa, því
að þeir láta sömu upphæð af hendi til
ríkisins og þeir þurftu áður að nota í of
marga báta (tvo til að landa afla, sem einn
hefði getað landað). Hins vegar tapa hinir
8 verr stæðu bátseigendur öllu: Með einu
pennastriki er ævistarf þeirra gert að engu,
og bátar þeirra verða nánast verðlausir.
Öðru máli gegnir um ókeypis úthlutun
réttinda til að veiða hluta hámarksaflans.
Þá græðir ríkið eitthvað, því að afkoma
útgerðarfyrirtækja batnar. Almenningur
græðir líka óbeint á öflugu atvinnulífi.
2 VÍSBENDING • 49. TBL. 2 0 0 9