Tímarit Máls og menningar - 01.09.1965, Blaðsíða 109

loft“ sem hann hrærðist í. Hafi Halldór
Laxness tileinkað sér skilning Lin Jú-tang
á taóismanum, þó aðeins væri um stundar-
sakir, þá eru snertipúnktarnir augljósir við
hinn reykvíska „gálgahúmor". Á hinn bóg-
inn fær „gálgahúmorinn“ í meðferð Ifall-
dórs aðalsbréf hinnar „íslenzku skapgerð-
ar“ og „siðblindu“ fornsagnanna. Eigi að
síður er ljóst að það sem eftir er af raun-
veruleika í persónunni X er bundið þessu
„neðra lagi“ hennar; þessar leifar hins
raunverulega má segja að séu gildi henn-
ar. Því að þetta er satt, þetta lýsir oss, lýs-
ir þessum tíma, lýsir eymd vorri og tilraun-
um vorum til að snúa á eymd vora. Þetta
„menningar-andrúmsloft“, þessi „gálga-
húmor" var sem sé ekki vottur um andlegt
ríkidæmi: því fór fjarri, en þar í voru
kannski fólgnar þær andlegu „kreppuráð-
stafanir," sem tiltækar voru, andleg heilsu-
rækt á all-frumstæðu stigi, en ekki öldung-
is ómerk. Hinsvegar þolir hún naumast þá
blöndu æðri efna sem hún inngengur í per-
sónunni X. Og það megininntak taóismans
sem kemur fram í formúlunni að „starfa án
strits“ („lifa í samræmi við náttúruna" með
vestrænu orðalagi) held ég að sé óskylt og
ósamrýmanlegt „siðblindunni", afskiptaleys-
inu, fatalismanum. Afbökun umburðarlynd-
isins í meðferð Halldórs Laxness er reynd-
ar ólánleg reductio ad absurdum, enda hef-
ur hún oft leitt hann í ógöngur, þaðan sem
hann hefur aðeins getað bjargað sér með
fyrirvörum og vamöglum.
Eins og áður er sagt hygg ég sanni næst
að persónan X hafi upprunalega verið al-
varleg viðleitni Halldórs Kiljans Laxness
til að skapa jákvæða mannshugsjón, sem
gæti staðizt álag tímanna, „fasta stærð“ til
viðmiðunar í óstöðugum heimi. Auðvitað
lægi beinast við að álykta að höfundur
þessarar persónu hafi aldrei hugsað sér hana
sem „raunverulega" persónu, sem „mögu-
l“<ra“ persónu, heldur aðeins sem „hug-
Umsagnir um bœkur
sjón“. En ég þori ekki að taka svo mikið af,
enda skiptir það ekki svo miklu máli í því
sambandi sem hér um ræðir. Hitt skiptir
meira máli að persónan X er ekki sköpuð
út í loftið. Og það er afarmerkilegt að hún
byrjar að grotna í sundur um leið og hinn
pólitíski grundvöllur hrynur sem höfundur
hennar hafði miðað heimsskoðun sína við.
Hvorttveggja hlýtur hóglátleg eftirmæli í
sögunni af Jóni í Brauðhúsum. Þetta bend-
ir til tengsla, að minnsta kosti tilfinninga-
legra, en hvemig þeim tengslum hefur ver-
ið háttað er mér um megn að skýra.
En mér sýnist auðskiljanlegt að þessi
persóna hlaut að bregðast hlutverki sínu,
að hún gat ekki orðið nein „hetja vorra
tíma“. Ifvorki quietismi né taóismi eru
neitt svar við þeirri spurningu hvernig unnt
sé að vera maSur, í fnllri merkingu orðsins,
á vorum tímum. „Þar sem fýsnir og óskir
eru djúpar eru uppsprettur taós grunnar,"
stendur í fræðum taóismans, en það er liætt
við að mannshtigsjón sem hefur þá kenni-
setningu að grundvelli geti aðeins staðizt
með nokkrum líkindum í heimi sem hvorki
hefur kynnzt afleiðingum iðnbyltingar né
hins kapítalíska markaðar. Hún getur ekki
staðizt í þjóðfélögum nútímans. Kannski er
lokaskýring persónunnar X sú að þjóðfélag-
ið íslenzka var að mörgu leyti miðalda-
þjóðfélag fram á þessa öld; sú ómeðvitaða
staðreynd hefur háð mörgum íslenzkum
rithöfundum þessara tíma í viðleitni þeirra
að skilja heiminn; Halldóri Kiljan Laxness
hefur víst ekki einusinni tekizt að vinna
bug á henni. Ógagnrýnin vegsömun hinnar
„íslenzku skapgerðar" er ekki heldur til
þess fallin að verða grundvöllur lifandi
mannshugsjónar, og raunar má segja að
haldleysi persónunnar X komi því betur í
ljós sem þessi þáttur hennar er fyrirferðar-
meiri. Með tímanum hefur hún orðið lítið
annað en form, klisja, tómt mót. Til að
mynda gamla konan í fyrstu sögu Sjöstaja-
219