Tímarit Máls og menningar - 01.03.1992, Blaðsíða 79

Gísli Sigurðsson
Frá formi til frásagnar
Munnmenntir, bókmenntasaga og íslenskur
sagnaskáldskapur 1980-1990
Sögur eru einfalt fyrirbæri. Þær byggjast á
því að einn maður segir öðrum frá einhveiju
og ef enginn nennir að hlusta dettur botninn
úr öllu saman. Þá hættir sagan að vera sam-
ræða og verður að tauti eða muldri í eigin
barm, sem er talið merki um létta geðbilun
þess sem það stundar. Þetta einfalda form
byggist á því að sögumaður verður að halda
athygli áheyrenda sinna og fá þá til að halda
áfram að hlusta. Ef hann getur það ekki er
hann ekki lengur sögumaður. Hann er ekki
einu sinni atvinnulaus sögumaður því að sá
einn er sögumaður sem segir einhverjum
sögur. Hann er bara eins og við hin. Nema
hann streitist við, og haldi áfram að tala við
sjálfan sig þangað til einhver sýnir þessari
sérvisku áhuga og spyr hvað þessi maður sé
nú alltaf að segja við sjálfan sig. Þannig er
alltaf nokkur von til að sérsinna sögumenn
finni smám saman þakkláta áheyrendur ef
þeir gefast ekki upp og láta vanafast fólk
með fyrirframhugmyndir þagga niður í sér.
Sú von er hins vegar ákaflega veik í
bijósti þess sögumanns sem getur ekki not-
ast við neitt nema talað orð til að miðla
sögum sínum. Vilji hann halda stöðu sinni
verður hann að segja hefðbundnar sögur
með hefðbundnum hætti um hefðbundin
viðfangsefni líkt og þáttagerðarmenn í
sjónvarpi sem glíma sífellt við það verkefni
að halda fólki föstu við sjónvarpstækin og
sleppa þeim ekki nema rétt fram í eldhús á
meðan við fáum nokkur skilaboð eða upp-
lýsingar.
Von hins sérsinna sögumanns um að ná
til áheyrenda efldist með tilkomu ritlistar.
Þá losnuðu sögumenn úr viðjum hefðarinn-
ar og frá þeirri kvöð að fullnægja sem flest-
um strax. Þeir gátu gefið sögum sínum
varanlegt form á skinni og síðan pappír og
sett þær saman á þann hátt sem áður var
ómögulegt; þeir gátu fitjað upp á nýjungum
og gefið sögunum tækifæri til að vinna hylli
fordómafullra lesenda smám saman. Sögu-
maðurinn breyttist í rithöfund og áheyrand-
inn í lesanda. Bókin varð að millilið þessara
tveggja manna og höfundar sáu sér leik á
borði að gera sagnabókmenntir að ákaflega
flóknu fyrirbæri.
Á miðöldum og fram á 19. öld litu margir
höfundar að vísu svo á að hlutverk bókar-
innar væri að vinna úr eða vekja upp
stemmningu munnlegrar sagnaskemmtun-
ar þar sem sögumaður segir þakklátum
áheyrendum sögu líkt og menn minnast úr
sögum Jóns Thoroddsen elsta. Síðar áttuðu
menn sig á því að bókmenntir höfðu sjálf-
stætt gildi og fóru eftir það að vera kenndar
TMM 1992:1
69