Helgarpósturinn - 21.02.1985, Blaðsíða 14

Ég kynntist Þorvaldi Kristinssyni á fyrstu háskólaárum okkar fyrir
rúmum áratug. Skoðanir hans á bókmenntum og pólitík voru einatt
sjálfstæðar og skýrar. Hann átti auðvelt með að sannfæra aðra á sinn
mælska en yfirlætislausa hátt. Ég mat hann mikils en dauðöfundaði um
leið. . . Eníkyrrlátumaugumhansvareinsogtoguðustáviðkvæmniog
harka, faar leyndist eitthvað sem gaf huaboð um vængstífingu, sorg.
Svo skildu leiðir okkar Þorvalds um nokkurra ára skeið. Þegar ég hitti
hann aftur var hann nýkominn heim frá Kaupmannahöfn — úr felum —
bar höfuðið hátt og horfði hiklaust framan í heiminn. Hann minnti mig
á fálka nýfloginn úr hreiðrinu: Stoltur, fallegur, ögrandi.
Jafn hiklaust veitti hann mér þetta opnuviðtal
þegar ég hringdi í hann í prentsmiðjuna Odda
þar sem hann var önnum kafinn að leiðbeina
um umbrot og hagræddi vinnu sinni þannig að
við gætum spjallað saman heima hjá honum
einn eftirmiðdag í síðustu viku. Jim var búinn að
ákveða að taka af honum portrettmynd og"
breytti borðstofunni umsvifalaust í stúdíó.
„I guðanna bænum, Jim, á ég að vera njörvað-
ur í þessari stellingu í allan dag?“ stundi Þorvald-
ur eftir að hafa leikið samanbitna fyrirsætu í
kortér.
„Finito, capito! Búinn að taka tvær filmur,
djöfull er ég orðinn sveittur. Bless!" segir Jim og
er horfinn og viðtalið getur hafist.
. Ég bið Þorvald, sem starfar við bókaútgáfu, að
segja frá erli síðustu daga sem ég þykist vita að
séu nokkuð dæmigerðir fyrir líf hans.
„Það er rétt, bókaútgáfa er afskaplega eril-
samt en fjölbreytt starf. Þessa dagana hef ég
unnið 12 tíma á dag við að aðstoða við umbrot
á kennslubók sem er að koma út. Það er Frá-
sagnarlist fyrri alda eftir Heimi Pálsson, mjög
spennandi verkefni. Þarna koma margir við
sögu, höfundur, teiknari, listfræðingur, sem vel-
ur myndir, auk allra tæknimannanna. Þessi sam-
hæfing ólíkra krafta, sem einkennir bókaútgáfu,
er nokkuð sem almenningur hugleiðir sjaldan.
Og þetta er einmitt það sem gerir hana spenn-
andi.
Að loknum vinnudegi tek ég svo til hendinni
í Samtökunum 78 í félagi við aðra. Við vorum
nefnilega að opna nýja félagsmiðstöð og skrif-
stofu um síðustu helgi. Kannski líður mér aldrei
betur en þegar vinnan steypist svona yfir mig
eins og holskefla — þó með því fororði að ég geti
tekið mér frí í góðu tómi.“
Nú er komið að mér að svitna því að Þorvald-
ur talar hratt og fumlaust. Svo ég rýk í símann
og sendi eftir segulbandi.
— Semsé: Þú ert sokkinn íþetta dœmigerda ís-
lenska brauöstrit?
Þorvaldur brosir. „Sumir myndu segja það.
A.m.k. eru þetta viðbrigði frá skólaárunum. Ég
var meira eða minna í háskólanámi í áratug og
það er mönnum dýrmætur tími til að hugsa sinn
gang í lífinu ef þeir á annað borð nenna því.
Nokkuð sem reynist okkur erfitt í miðju brauð-
stritinu. A þeim árum eignaðist ég fjölbreytta
lífsreynslu sem ég moða úr í dag. Sá söfnuður
sem ber að dyrum Forlagsins er býsna marglitur
og þá kemur sér vel að hafa bærilega mann-
þekkingu.
Kynni mín af ólíku fólki koma sér líka vel í
starfi mínu með hommum og lesbíum. Samtökin
78 eru sundurleitur hópur á öllum aldri og af öll-
um stéttum. Það eina sem sameinar okkur er
ákveðin tilfinningaleg reynsla og sömu kynni af
viðbrögðum samfélagsins við okkur. Þetta er
spennandi samstarf en fjandi erfitt."
Uppgjör og
vitundarvakning
— Hvernig getur þú lýst fyrir mér kjarnanum
í lífi þínu sem hommi?
„Sem sögu uppgjörs og vitundarvakningar,
Þegar ég lít um öxl finnst mér merkilegt að ég
skyldi komast að því hver ég var. Ég tók út
þroska minn á Akureyri á 7. áratugnum og hvað
fyrirmyndir í ástum snerti þá átti ég ekkert val.
Hommastimpillinn var fúkyrði og þótt ég sneri
mér við á götu eftir fallegum strákum þá neitaði
ég að hugleiða hvað þar væri á ferðinni.
Eftir stúdentspróf hélt ég til Bandaríkjanna og
var eitt ár í námi við Brandeis-háskóla. Þetta var
einn af suðupottum stúdentaóeirða á þeim ár-
um, Víetnamstríðið var í algleymingi og þarna
stóð ég eins og þorskur á þurru landi án þess að
hafa nokkurn tíma tekið afstöðu til eins eða
neins. Þetta var á fyrstu árum nýju hommahreyf-
ingarinnar og ég man að eitt sinn gekk ég fram
á hóp homma og lesbía í mótmælastöðu í Bost-
on. Eg stífnaði af hræðslu en hugurinn leitaði
stöðugt í þessa minningu lengi á eftir, í þessi
stoltu andlit.
Síðan tóku við námsár hér heima í íslensku og
bókmenntafræði. Þá kynntist ég konunni sem
ég átti eftir að búa með í 6 ár. Ég minnist þessara
ára með þakklæti, ég ól upp barn og lærði að
taka afstöðu til lífsins. Og í jafnvægi fjölskyldu-
lífsins tókst mér að bægja fráNmér stöku grun-
semdum um hrifningu mína af karlmönnum.
Svo veiktist ég alvarlega þegar ég var hálfþrí-
tugur. í heilan vetur leit út fyrir að ég ætti eftir
að verða blindur. Ég, menntamaðurinn, áttiþað
-á hættu að geta aldrei framar lesið á bók. I ör-
væntingunni komu allar mínar bældu og kaót-
ísku tilfinningar upp á yfirborðið. Og ég tók
býsna meðvitaða ákvörðun um að reyna að
kynnast sjálfum mér betur. Svo leiddi eitt af
öðru og brátt þurfti ég ekki vitnanna við — nú
vissi ég hver ég var.
Konan mín, sem er óvenju klók og lífsreynd,
skildi fljótt hve mér var mikið niðri fyrir í þessu
uppgjöri og við slitum sambúðinni, þá búsett í
Kaupmannahöfn. En þessum tíma fylgdi mikið
rótleysi. Það er ekkert grín að ganga í fyrsta sinn
inn í „súbbinn", súbkúltúr hommanna sem er
flestum öðrum ósýnilegur. Sá heimur er oft
sterkur og fullur af lífskrafti en líka skilgetið af-
kvæmi kúgunarinnar og feluleiksins og birtist
skýrast í sjálfsfyrirlitningu strákanna.“
Þegar hér er komið sögu ber segulbandið að
dyrum mér til hugarléttis þar sem ég sit í keng
með skrifkrampa og spýti bleki í allar áttir. „Nú
er ég farinn að taka af þér völdin svo um munar,"
segir Þorvaldur hlæjandi og grípur upp segul-
bandið.
— Þetta hefur semsé verið feiknar erfitt...
„Já, en þá kom fortíðin mér til hjálpar. Ég tók
út pólitískan þroska á blómaárum grasrótar-
hreyfinganna og í sambúðinni hafði ég orðið að
taka afstöðu til kvenréttinda og jafnréttisum-
ræðunnar. Svo ég rataði fljótlega í hóp þeirra
homma sem höfðu áhuga á kynferðispólitíkinni.
Áður en ég vissi af var ég farinn að ferðast með
dönskum hommum og lesbíum í skóla og sitja
fyrir svörum um stöðu okkar í lífinu. Á þessum
vettvangi sá ég líka valkost við einmanaleikann
sem fylgir lífinu á skemmtistöðunum.
En alltaf lá í loftinu að ég myndi snúa heim til
íslands. Menntun mín miðaðist við íslenskar að-
stæður, hér langaði mig til að starfa. Um leið
vissi ég að ég gæti ekki lifað eðlilegu lífi á íslandi
í felum sem hommi, með því að láta tilfinning-
arnar liggja milli hluta. Versti óvinur homma og
lesbía held ég sé þögnin sem umvefur einkalíf
okkar. Allar manneskjur hafa þörf til að tala um
tilfinningar sínar. Þú ræðir við fólk um dóttur
þína og elskhuga vegna þess að í þessi samskipti
sækir þú eðlilega næringu til að lifa og starfa í
samfélagi við aðra. Þetta gera allir án þess að
gera sér mikla grein fyrir því en hommar og
lesbíur í felum neita sér um það og láta eins og
þau hafi ekkert einkalíf. Þetta hefur óttaleg áhrif
á fólk, því þegar við sættum okkur við ósýnileik-
ann og þögnina förum við að haga okkur eins og
við eigum ekki neinn rétt á ástalífi og glötum
hæfileikanum til að mynda tilfinningasambönd.
Ég hafði það á hreinu að svona vildi ég ekki
lifa, ég vildi gera ástalíf mitt að sjálfsögðum
hluta í lífi mínu eins og annað fólk. En það þarf
nú meira en að segja það. Þótt ég ætti mér stuðn-
ing foreldra minna og vina þá rak ég mig fljótt
á veggi hér heima. Mér er t.d. minnisstætt að
hálfum mánuði eftir að ég flutti inn í íbúð í Kópa-
vogi ásamt öðrum manni eftir heimkomuna var
okkur sagt upp húsnæðinu á þeim forsendum að
við værum hommar. Þarna átti í hlut fólk sem er
venslað mér en við leituðum réttar okkar, nokk-
uð sem hommar og lesbíur gera sjaldan hérna,
flestir leggja niður skottið og labba út. Lagasetn-
ingin bauð hins vegar ekki upp á það að við
fengjum teljandi leiðréttingu okkar mála.
Þessi fyrstu skakkaföll sannfærðu mig um að
ég yrði að taka virkan þátt í baráttunni fyrir
betra lífi og árin hafa sannfært mig um að ég
ályktaði rétt. Það líður ekki sá mánuður að ég
heyri ekki um homma eða lesbíur sem mismun-
að er á grófan hátt: Atvinnumarkaðurinn, hús-
næðið, skemmtistaðirnir. Þótt mér líði sjálfum
helvíti vel núna þá hef ég líka ábyrgð gagnvart
þeim sem á eftir koma. Við verðum að hafa fé-
lagslegan þroska til að sjá eitthvað fleira en eig-
inn nafla."
Hommar, Keflvikingar
og gyðingar
— En hvernig geta þeir uppréttu barist gegn
fordómum hvar sem er og hvencer sem er?
„Það kemur býsna mikið af sjálfu sér um leið
og við erum orðin sýnileg og farin að taka þátt
í samfélaginu sem þau sem við erum. Svo ég taki
nú dæmi: Stundum erum við í Samtökunum
beðin að koma á fundi í framhaldsskólunum.
Við sitjum fyrir svörum í eina tvo tíma og ég finn
hvernig stemmningin breytist meðan við tölum.
Fyrst koma krakkarnir til að horfa á fyrirbærin,
undrin og spurningarnar eru í þeim dúr. En við
reynum að flétta sem flest úr lífi okkar inn í svör-
in og benda smám saman á að þótt blessuð
girndin, sem þau hugsa svo mikið um, sé upp-
spretta tilfinninga okkar þá sé það ástúðin, vin-
áttan og félagsskapurinn sem fylli líf okkar og
geri okkur að marktæku fólki. Um leið breytast
spurningar þeirra og þau missa áhugann á þess-
ari fyrirbærafræði sinni.“
— Lýstu því fyrir mér hvernig fólk lítur á ykkur
sem fyrirbœri.
„Það er bein afleiðing af feluleiknum, fólk veit
ekki hvað skal halda. Sjáðu bara flest blaðavið-
töl við okkur. Blaðamenn spegla ótrúlega vel al-
menna fordóma án þess að vita það. í viðtali við
lesbíur í Helgarpóstinum fyrir ári las ég t.d.
þetta: „Þetta er eins og hjá hverjum öðrum
skólastúlkum, Grace Jones á fóninum," o.s.frv.
Maður getur orðið óendanlega þreyttur á þess-
um talsmáta og spurningum sem beinast að okk-
ur sem fyrirbærum. Einu sinni sagði einn ágæt-
ur vinnufélagi við mig að fyrra bragði að sér
fyndist ekkert mál að ég væri hommi. Ég tók
undir það og sagði að mér fyndist það jafnlítið
mál og að hann væri úr Keflavík. Hins vegar
yrði það meiri háttar mál ef Keflvíkingar væru
barðir fyrir að birtast utan við bæjarmörkin og
játa hvaðan þeir væru.
í þessu sambandi má minna á hlutskipti gyð-
inga gegnum aldirnar. Þeir eru í sjálfu sér ekkert
fyrirbæri eins og samfélagið hefur reynt að telja
mönnum trú um. Fyrirbærið eru ofsóknirnar
sem mæta þeim. Smámsaman byrjar svo við-
komandi, hvort hann er gyðingur eða hommi,
að skynja sjálfan sig sem fyrirbæri og kemst að
lokum ekkert út úr þeim vítahring."
— Hefur þessi afstaöa ekkert breyst? Eruö þiö
enn sömu fyrirbœrin í augum samfélagsins?
Láta menn kúga sig jafn létt og áöur?
„Þetta er erfitt að meta, maður miklast svo oft
af litlum sigrum. Og persónulega nýt ég alls góðs
hjá þeim sem þekkja mig. Þó kom til mín á dög-
unum 17 ára vinur minn sem var rekinn úr
þjónsstarfi á veitingahúsi í miðbænum fyrir að
vera hommi. Nú risu nokkrir vinnufélagar hans
upp og mótmæltu og höfðu í hótunum. For-
stjóraskarnið neyddist þá til að biðja hann um að
koma aftur til vinnu, hvað strákur afþakkaði
snúðugt. Þetta er gott dæmi um það hvernig op-
inn hommi breytir viðhorfinu til okkar og hefði
verið óhugsandi fyrir nokkrum árum, því ég er
ekki í vafa um hver fór með sigur af hólmi
þarna."
— En þegar þú stendur fyrir utan Ríkiö og sel-
ur Úr felum. Hver eru viöbrögöin þá?
„Þá verð ég fyrir skeytum, sem kippa mér nið-
ur á jörðina, hafi ég ímyndað mér eitthvað ann-
að. Verstu viðbrögðin fæ ég reyndar frá mið-
aldra konum, kynslóð mæðra okkar. Þær eru oft
ótrúlega sóðalegar í kjaftinum. Stundum stend
ég bara og gapi yfir mannfyrirlitningunni sem
vellur út úr þeim. Þótt fáfræðin næri fyrirlitning-
una þá held ég núorðið að hinn eiginlegi hvati
fólks sem lætur svona sé dulin vitund um að ein-
hver hafi áskilið sér rétt til að lifa lífinu umfram
annan. Að við höfum sjálf tekið okkur réttinn til
að elska — nokkuð sem sá fjandsamlegi þorði
hvorki né gat.“
— En kannastu viö framkomu hjá konum,
svipaöri þeirri og Guöbergur Bergsson túlkar í
smásögunni ,,Skáldkonan og skáldin tvö" í
Hinsegin sögum?
„Þú meinar yfirmáta elskuiegheit og yfirdrif-
inn skilning á því hvað hommar séu? Jú, stund-
um finnst mér erfitt að fara út og skemmta mér
fyrir svoleiðis fólki. Ef maður tekur ekki smjaðr-
inu þá er stutt í fjandskapinn líka. Þarna eru oft
á ferðinni konur, mjög einmana, sem gera ör-
væntingarfulla tilraun til að halla sér að ein-
hverjum og treysta helst á hommana. En þú
myndar engin samskipti að gagni við fólk nema
sem jafningi þess. Og mér finnst jafn erfitt að
skipta við fólk hvort sem það smjaðrar fyrir mér
eða sparkar í mig.“
Að taka sér réttinn
til að elska
— Hvaö meö Samtökin '78? Hversu sammála
eruö þiö í baráttu ykkar? Hvert stefnir? Hvaö
hefur áunnist á undanförnum árum?
„Við erum fyrst og fremst orðin sýnileg. Fé-
lagið er afl sem æ fleiri verða að taka mark á. í
tvö ár höfum við rekið félagsmiðstöð, gefið út
tímarit sem fer mjög víða og tökum þátt í
fræðslustarfi. En eins og ég nefndi áður þá erum
við hommar og lesbíur afar sundurleitur hópur
og náttúrulega eiga ekki allir samleið í einum
hópi. Til eru þeir sem telja að Samtökin eigi fyrst
og fremst að vera skemmtifélag fyrir fólk og láta
þar við sitja. Auðvitað er mikilvægt að menn
kunni að gleðjast með glöðum en það getur
aldrei orðið eini tilgangur okkar að standa fyrir
skemmtanahaldi því það beinir okkur beint inn
í lítinn og lokaðan heim gettósins án þess að við
höggum við heimsmyndinni.
Starf okkar hlýtur alltaf að beinast út á við í
miklum mæli. En þar líta menn ýmsum augum
á málin. Sum okkar trúa því að baráttan eigi
fyrst og fremst að beinast að stofnunum sam-
félagsins, oft á tíðum réttlátari lagasetningum
eftir leiðum þingræðisins. Ég viðurkenni mikil-
vægi þess arna en þó þykir mér nóg um þá trú
á mátt lagasetninga og stofnana sem lýsir sér í
þessum áhuga á að berjast við mælanlegt mis-
rétti. Ég legg meiri áherslu á að við miðlum
hvort öðru af trú á sjálf okkur til að koma fram
hvar sem er og hafa bein áhrif á samferðamenn-
ina og fordóma þeirra. Allt verður þetta þó að
fara saman og hver á að rækta þann garð sem
hann ratar best um.“
— En speglar hópur ykkar ekki aö einhverju
leyti kúgunina í samfélaginu? Eru ekki karl-
rembur meöal ykkar eins og annars staöar?
„Jú, vitaskuld. Oft kýlir einn á öðrum, t.d. í
krafti menntunar sinnar og hæfileika til að
kveða aðra í kútinn. Þessi átök koma oft og iðu-
lega upp milli kynjanna þrátt fyrir vilja okkar til
að vinna saman.
Hitt er svo annað mál að stundum bregða
stúlkurnar fyrir sig ásökunum um karlrembu
strákanna til að verða sér úti um eins konar fjar-
vistarsönnun eða afsaka aðgerðaleysi sitt í fé-
lagsmálum. Það finnst mér bannsettur ósiður."
Togstreita hugrekkis og étta
— En þú sem viröist búa yfir svo miklu hug-
rekki: Áttu þér hvergi þinn Akkilesarhœl?
„Jú, hvort ég á! Og hann er skorturinn á hug-
rekki. Ég lít ekki á mig sem sérlega kjarkmikinn.
En ég er skapofsi, ég er gríðarlegur funi og kann
hvorki að leyna gleði minni eða reiði. Ef mér of-
býður þá er ég staðinn upp til að svara fyrir mig.
Þetta er minn drifkraftur í hreyfingu homma og
lesbía — ég get ekki á mér setið.
Svo hellist óttinn og örvæntingin yfir mig þeg-
ar ég halla mér aftur í sætinu. En smám saman
hef ég lært að sjá í gegnum óttann, ég er til-
neyddur, annars myndi hann lama mig of oft því
ég stend stundum í stöðu sem er óþægilegri en
góðu hófi gegnir. Og fyrr en varir leysist óttinn
upp.“
— Þaö er einmitt þessi eiginleiki sem flest fólk
viröist skorta. Fólk sem gengur um meö fugl ótt-
ans veinandi í brjóstinu, eins og Nína Björk hef-
ur oröaö þaö, án þess aö vita hvaö þaö er
hrœtt. . .
„Einmitt. Það hræðilegasta við óttann er að
menn horfa aldrei á hann, reyna ekki að ná taki
á honum með því að tala um hann við sjálfan sig
og aðra. Þetta hittir hommana mína fyrir, því
þeir taka ansi margir forskot á fjandskap sam-
félagsins, láta sjaldnast á það reyna hver við-
brögð manna verði við þeim, en sitja alla ævi
með óttann í brjóstinu eins og veinandi fugl."
Að vera hinsegin
— Oft er talaö um mikilvœgi þess aö kannast
viö sjálfan sig t listum. Finna t.d. lífsreynslu sinni
staö í bókmenntum og styrkja þannig sjálfs-
mynd sína og víkka hana. Nú held ég megi full-
yröa aö þaö sem hefur veriö skrifaö um homma
í íslenskum bókmenntum sé fyrst og fremst af-
skrœming, aö þar séu ,,fyrirbœrirí‘ yfirleitt ráö-
andi.