Tíminn - 15.03.1919, Blaðsíða 1

TÍMINN
Mi minsta kosti 80
élöð á ári, kostar 5
fcrónur árgangurinn.
AfGREWSLA
i Regkjavík Laugaveg
18, simi 286, át am
land i Lau/ási simi 91.
III. ár.
Reykjarík, 15. mars 1919.
Samtal trá stríðsárunum.
Mr. James Gerard sendiherra
Bandaríkjanna í Berlín frá 1913—
1917 ritaði eflir komn sína til
Ameríkn merkilega bók um veru
sina í Þýskalandi. Ber hann t*jóð-
verjum vel sögu og hlutdrægnis-
laust, þó að hann væri engan veg-
inn hrifinn af stjórnarstefnu keis-
arans og júnkaranna.
Mr. Gerard rekur greinilega
orsakirnar til þess að Ameríka
sagði Þjóðverjum stríð á hendur.
Ástæðan var eingöngu grimd kaf-
bátahernaöarins. Ef Þýskaland hefði
látið sér nægja, að rannsaka versl-
unarskip hlutlausra þjóða og hindra
flutning bannvöru án þess að drekkja
friðsömum farþegum, myndi Ame-
ríka hafa setið hjá og iok stríðsins
®f til vill alt önnur. í þýskalandi
voru tvær slefnur í þessu máli.
Annarsvegar kanslarinn, Bethmann
Hollweg og mikill hluti frjálslyndra
manna i landinu. Þeir vildu ekki
með nokkru móti ófrið við Banda-
rikin. Hinsvegar var faðir þýska
flotans v. Tirpitz, Ludendorf o. £1.
aðrir aðalsmenn og herforingjar.
Peir töldu þjóðinni trú um, að
liefja ótakmarkaðan kafbátahernað
kringum England. Myndi Pjóðverj-
um takast að svelta Breta á þrem
mánuðum, svo að þeir neyddust
til að gefast upp. Vouin um svo
skjótan frið gerði fleiri og fleiri
menn fúsa að hallast að þessari
stefnu. Jafnframt því lýstu herfræð-
ingar Þjóðverja þeirri skoðun að
'Bandarikin væru lílilsmegandi í
hernaði þótt þau bæltust við í óvina-
töluna.
Missirum og mánuðum saman
reyndi Mr. Gerhard að hindra það
að hafin yrði hlífðarlaus kafbáta
hernaður. í einu samtali milli hans
og kanslarans, spurði sendiherann
um friðarkosti, ef til kæmi. »Viljið
þér hverfa aftur úr Belgíu?« mælti
hann. »Með vissum skilyrðum«,
svaraði kanslarinn. »Hver eru þau
skilyrði?« »Þýskaland heldur virkj-
unum Liege og Namur. Enn frem-
ur verðum vér að hafa ýms önnur
virki og setulið á mörgum stöðum
í Belgíu. Vér verðum að hafa um-
ráð yfir höfnum, járnbrautum og
öðrum samgöngutækjum. Belgir
mega ekki hafa her en vér verðum
aö hafa allmikinn herafla þar i
landi. Að síðustu verður Þýskaland
aö tryggja sér yfirráð belgisku
verslunarinnar«.
»Þá sýnist mér« mælti sendi-
herrann, »að þér hafið lítið skilið
eftir handa Belgum, nema það að
Albert konungur þeirra mun fá að
búa i Brussel og hafa um sig
varðsveit nokkra. Siðan skýrði
kanslarinn frá þvi að hann vildi
»laga« dálitið laudamerki Frakk-
landsmegin og bæta við miklum
löndum að austan. Búlgarar áttu
að skapa Rúmenum kostina en
Austurríki Serbum og ítölum. All-
ar bandamannaþjóðir áttu að greiða
Pjóðverjum herkostnað.
Skömmu siðar varð kanslarinn
að beygja sig fyrir flokki Tirpitz.
Hlifðarlaus kafbátahernaður var
hafinn. Bandarikin sögðu Þýska-
landi stríð á hendur, og lögðu það
lóð á metin, sem úr skar um mála-
lok stríðsins og framtíð siðaðra
þjóða.
Eignarrétturinn.
í*að veit ekki á gott hversu um-
ræðurnar hefjast um fossamálið.
Það er augljóst af því, hvernig
annað dagblaðið berst út af fyrsta
ágreiningsatriðinu — hver eigi foss-
ana — að það ætlar að berjast
með hinum lúalegustu meðulum,
sém eru þau að snúa umræðum
um málið upp f persónulegar árás-
ir og dylgjur um þá sem eru á
annari skoðun. Rætist það sem
oftar, að sinni náttúru er hver fús-
astur að fylgja og verður blaði
þessu vafalítið ómögulegt að ræða
málið á öðrum grundvelli, og verð-
ur látið eiga sig um það. En öll-
um almenningi mun skiljast hversu
það er mikil þjóðar nauðsyn, að
mál þetta verði rætt með stillingu
og skynsemi.
En full ástæða er til þess, út af
því sem fram er komið í málinu,
að geta þess nokkuð ítarlegar,
hversu málið horfir við nú, frá
sjónarmiði leikmanns, þótt endan-
leg afstaða verði ekki tekin af
blaðsins hálfu, um þetta sérstaka
atriði, eignarréltinn, fyr en fossa-
nefndin hefir lagt gögn sín á borðið.
Málið hefir tvær hliðar.
I.
Önnur er sú: hvað eru lög um
þetta atriði. Og það ríður vitanlega
baggamuninn.
Skulu dregin fram helstu atriðin
um þá hliðina.
Verður manni fyrst að líta til
nágrannaþjóðanna.
Hjá germönskum þjóðum er það
undantekningarlitið að eignarrétt-
ur einstaklinganna á vatnsalli er
viðurkendur af ríkinu. Noregur er
okkur næstur og skyldastur. Þar
hafa allar tilraunir orðið árangurs-
lausar um aö svifta einstaklinginn
þessum rétti.
Það er sagt að svo hafi farið i
Noregi vegna þess að þar bafi rík-
ið afsalað sér réttinum með lögum.
En hvers vegna vpru þau lög sam-
in? Af því að norsk réttarmeðvit-
und var sú að einstaklingurinn
ætti fossana. Og hér á landi er
það alveg eins. Vegna þess að ís-
lensk réttarmeðvitund er hin sama,
var það sett inn f fossalögin frá
1907, eins og sýnt hefir verið hér
í blaðinu, að einstaklingarnir ættu
fossana, blátt áfram vegna þess að
þá datt engum lifandi manni ann-
að i hug.
Ástandið er alveg hið sama hér
og í Noregi. Bæði löndin hafa í
lögum viðurkent þennan rétt ein-
staklingsins, af því það var á með-
vitund alþjóðar að svo var í raun
og veru.
Dómstólarnir norsku eru búnir
að gefa úrskurð sinn um það, að
þetta er rétt. Væri leitað til hinna
íslensku um þáð sama, getur leik-
maður ekki efast um að fari á
sömu leið.
Þessi umræða um eignarrétt á
vatnsafli kemur manni og til þess
að hugsa um eignarréttinn yfir
höfuð.
Meðan fslenska þjóðin fer að
dæmi annara siðaðra þjóða og
viðurkennir eignar- og erfðarétt,
meðan það er viðurkent að menn
eigi landið og veiðiréttinn í því
vatni sem að því liggur — á með-
an geta menn ekki skilið að þessi
eini réttur fylgi ekki með.
Það mætti taka dæmi, t. d.
um Skallagrím.
Meðan það er viðurkent að Skalla-
grímur hafi haft rétt til að nema
land, að selja land, og meðan það
er viðurkent að það sé rétt að
iandið verði þvfnæst eign erfingja
hans, eða þeirra sem af honum
þágu eða keyptu — meðan svo er
verður það ekki skilið að undan
væri tekin nokkur afnot þessa
lands eða þess vatns eða annara
hlunninda sem landinu fylgja.
Það er ekki nema um tvent að
gera, að viðurkenna eignarréttinn,
eða ekki. Og það er óeðlilegt og
órökrétt að taka þar einn lið und-
an. Annaðhvort verður alt að falla
eða ekkert.
Ef þessi eina tegund eignarréttar
er tekin undan, þá virðist alt eiga
að hrjmja. Til þess að nefna eitt
einstakt dæmi, til gamans, þá virt-
ist með jafnmiklum rétti mega taka
Visi af ritstjóranum og eigandan-
um og láta blaðið t. d. flytja lof
um landsverslunina og bændur.
Ef blaðið vill berjast fyrir af-
námi eignar og erfðaréttar, þá er
18. blað.
þar um að ræða rökrétta stefnu.
En að taka einn lið út úr getur
ekki staðist.
II.
Hin hlið málsins er sú hvað
farsælla væri fyrir þjóðarheildina,
að einstaklingarnir eigi fossaflið,
eða að ríkið eigi það.
Verður það mörgum, við fyrstu
yfirsýn, að gera ráð fyrir, að það
væri miklu affarasælla, að rikið
ætti fossana, og það gæti jafnvel
orðið hættulegt, ef svo væri ekki.
Hættan ætti að vera sú, að ríkið
misti alveg tangarhaldið um notk-
un þessa afls, jafnvel gert ráð fyrir,
að auðfélög gætu þá ginið yfir
öllu og læst landið í hina ósýni-
legu fjötra peningavaldsins, þjóð-
erni og frelsi væri þá að fullu
glatað.
Þetta eru eintómar grýlur, því
að sannleikurinn er sá, að ríkið
getur með löggjöf ráðið yfir þessu
algerlega. Það er einmitt verkefni
fossanefndarinnar, að semja lög
um leyfi til iðnaðarreksturs við
fossa-afl.
Spurningin um það, hver á foss-
ana, er i þessu sambandi full-
komið auka-atriði.
Landið hefir það t. d. í hendi
sinni, að leggja skatt á ónotað
vatnsafl — eins og oftar en einu
sinni hefir verið bent á hér í blað-
inu — og þá fyrst og fremst á það
vatnsafl, sem gengur kaupum og
sölum. Getur á þann hátt komið í
veg fyrir óheilbrigða »spekúlatíon«
og tákaunir sem kynnu að miða
að því að »gelda« fossana, o:
hiridra samkepni um framleiðslu.
Getur á þann hátt náð a. m.
k. því vatnsafli, sem verið er
að »spekúlera« með, undir sig,
eða undir sveitarfélögin — því að
vatnsaflið stæði að veði fyrir því,
að skalturinn væri greiddur.
Verður þessi hlið málsins tekin
til sérstakrar umræðu í blaðinu
innan skamms.
Þá hefir landið það og ávalt í
hendi sinni að taka vatnsafl eignar-
námi, eins og fyrir er mælt í fossa-
lögunum frá 1907, þá er alþjóðar
eða sveitarfélaga nauðsyn er á
aðra hönd.
Þá á landið nú þriðjnng alls
vatnsafls í íandinu og getur því
mjög haft hönd í bagga með.
Verð fossa-aflsins er og alveg
hverfandi liður, þá er um stór
fyrirtæki er að ræða. —
Auðfélögin verða algerlega jafn-
háð landinu hver sem á vatns-
aflið.
Hitt er það, að ef eignarréttur
einstaklinga er viðurkendur, þá
liggur það að mun beinna við